Διαβάζοντας

εικόνες

Μετά από την δύσκολη επιλογή της προηγούμενης ανάρτησης, είπα να αναστρέψω λίγο το κλίμα. Και τι καλύτερο από ένα βιβλίο που συνδυάζει τη λογοτεχνία και τη ζωγραφική - συνδυασμός που είναι από μόνος του ικανή συνθήκη για να λατρέψω αυτό που κρατώ στα χέρια μου. Βέβαια, εικονογραφημένα μυθιστορήματα για ενηλίκους είναι σπάνια σήμερα μιας κι όσα υπάρχουν απευθύνονται στις μικρές ηλικίες αλλά αυτό είναι μια μικρή λεπτομέρεια καθώς γνωρίζεται ήδη πως διαβάζω κάθε "μικρό" ή "μεγάλο" βιβλίο χωρίς προκατάληψη κι ενδοιασμούς.

Στην κατηγορία των εικονογραφημένων βιβλίων, λοιπόν, ανήκουν και τα Βουβά/Σιωπηλά Βιβλία (Silent Books) που, όμως, δεν είναι αμιγώς λογοτεχνία - ναι μεν διηγούνται μια ιστορία αλλά το κάνουν χωρίς λέξεις, μόνο μέσω των εικόνων. Βαρετές βρεφικές καταστάσεις θα σκεφτείτε κι έχετε δίκιο - η πληθώρα αυτών των βιβλίων απευθύνεται σε βρέφη και πολύ μικρά παιδιά. Ωστόσο, το "Ζουμ" (Ωκεανίδα, 2000) του Ούγγρου εικονογράφου Istvan Banyai είναι μια εκπληκτική εξαίρεση - οι ενήλικες φαίνεται πως το απολαμβάνουν περισσότερο αν και δεν έχει καθόλου λέξεις, ούτε καν μία συγκεκριμένη μυθιστορηματική πλοκή, έστω και απλοϊκή, με ήρωες, δυσκολίες, δράση, αρχή,  μέση και τέλος. Για την ακρίβεια, δεν έχει καθόλου στόρυ. Μόνο εικόνες. Και πολλές σκέψεις.

Στην πρώτη σελίδα βλέπουμε μια ζωγραφιά με τέσσερα κόκκινα τριγωνικά σχήματα ενωμένα μεταξύ τους, σε άσπρο φόντο με γαλάζιες πιτσιλιές - μοιάζει με τέσσερις απότομες κορυφογραμμές σε μεταμοντέρνα απόδοση. Είναι όμως αυτό; Γυρνώντας την σελίδα ανακαλύπτεις ότι πρόκειται για το κατακόκκινο λειρί ενός απλού, καρτουνίστικου πετεινού. Στην επόμενη εικόνα ανακαλύπτουμε ότι ο πετεινός είναι αυτό που κοιτούν δυο μικρά παιδιά μέσα από ένα παράθυρο. Στην μεθεπόμενη, βλέπουμε ότι τα παιδιά βρίσκονται στο σπίτι τους, σε μια φάρμα, η οποία ως εικόνα είναι το εξώφυλλο ενός περιοδικού, το οποίο κρατά ένα αγόρι, το οποίο βρίσκεται πάνω σε ένα πλοίο, το οποίο είναι ένα μεγάλο κρουαζιερόπλοιο και το οποίο είναι η εικονογράφιση μιας αφίσας, η οποία είναι τοποθετημένη στο πλαϊνό μέρος ενός λεωφορείου, το οποίο κινείται σε μια μεγαλούπολη, η οποία αποτελεί την τηλεοπτική εικόνα που βλέπει ένας Ινδιάνος θεατής, ο οποίος βρίσκεται...  

Το βιβλίο τούτο βραβεύτηκε από τους New York Times και το Publishers Weekly ως το πιο εντυπωσιακό από τα δέκα καλύτερα βιβλία της χρονιάς (1995) και είναι το πρωτόλειο του Ιστβάν Μπανιάι, του ουγγρικής καταγωγής εικονογράφου και κομίστα που καταξιώθηκε διεθνώς ως  ταλαντούχος καλλιτέχνης  χάρη στο μοναδικό ύφος των ζωγραφιών του: έναν συνδυασμό φιλοσοφίας και εικονοκλαστικής αντίληψης του κόσμου.  Εδώ, χρησιμοποιεί την φωτογραφική τεχνική του ζουμ-άουτ και μ' αυτόν τον πρωτότυπο τρόπο μας μεταφέρει σε πολλούς και διαφορετικούς τόπους, μας συστήσει πολλούς ανθρώπους και διαφορετικούς πολιτισμούς και μ' ένα ειρωνικό, σιωπηλό, χιούμορ σχολιάζει τους δείκτες και τα σύμβολά τους. Ταυτόχρονα μας εξοικειώνει με την σχετικότητα της αλήθειας και τις πολλές όψεις της - στην τέχνη και στην λογοτεχνία, άλλωστε, δεν υπάρχει μία αλήθεια. Όπως και στη ζωή, τα πάντα εξαρτώνται από την θέση από την οποία βλέπουμε ένα γεγονός κι αυτό αποτυπώνεται με θαυμάσιο τρόπο εδώ - γυρνώντας τις σελίδες  η προοπτική  μετατοπίζεται και η αληθινή εικόνα αλλάζει: η φάρμα που βλέπουμε είναι μία πραγματικότητα,  η εικόνα της φάρμας ως εξώφυλλο ενός περιοδικού, όμως, είναι μια εντελώς διαφορετική πραγματικότητα.  Η θεωρία του Μαγκρίτ εικονογραφημένη για παιδιά, λοιπόν;

Το "Ζουμ" είναι ένα οπτικό βιβλίο που, σύμφωνα με τους εκδότες του, απευθύνεται σε παιδιά 5-8 ετών. Ωστόσο, προκαλεί κι εκγυμνάζει το βλέμμα των αναγνωστών κάθε ηλικίας και  αμφισβητεί με την ίδια ένταση τις βεβαιότητες όλων. Οι μικρότερης ηλικίας, ωστόσο, θα ωφεληθούν λίγο περισσότερο - ασκούνται στην παρατήρηση και την δημιουργική αφήγηση καθώς η αλλαγή προοπτικής σε κάθε εικόνα είναι αρκετή για να πυροδοτήσει κάθε είδους εικασίες, φαντασίες και συλλογισμούς. Μαθαίνουν την αλληλουχία των καταστάσεων και την αντιστοιχία τους με την κοινωνική πραγματικότητα και καθώς γίνονται οι ίδιοι αφηγητές, μπορούν να κατασκευάσουν και να διαμορφώσουν ελεύθερα τους αθέατους συνδέσμους πίσω από τις εικόνες - κριτική και συνδυαστική σκέψη σε πλήρη λειτουργία.

Δεν θα αποκαλύψω τις εικόνες που μεσολαβούν μέχρι τις τελευταίες σελίδες γιατί είναι από τις φορές εκείνες που αξίζει να ανακαλύψει κανείς μόνος του το πως  ένα κόκκινο λειρί μας οδηγεί στην Αυστραλία κι από εκεί στο Διάστημα. Ιδίως εμάς τους μεγαλύτερους μας οδηγεί ακόμη παραπέρα - στο να συνειδητοποιήσουμε πως, αν μη τι άλλο, δεν είμαστε το κέντρο του κόσμου αλλά μια λεπτομέρεια πάνω στη Γη η οποία, με τη σειρά της, δεν είναι παρά μια κουκίδα στο  χάος του σύμπαντος.
  
Εκτός βέβαια αν προτιμάτε να διαβάσετε το βιβλίο αντίστροφα, με ζοομ-ιν.