The deep imprint

Κάθε φορά που κρατώ ένα βιβλίο του Κάρλος Φουέντες νιώθω μια φοβερή ανυπομονησία για το "ταξίδι" -  η πολυφωνία των ιστοριών του, ο λεκτικός πλούτος και η ασίγαστη σκέψη του  σού ανοίγουν πολλά μονοπάτια στο νου που πολύ απολαμβάνω να περιδιαβαίνω. Το "Όλες οι ευτυχισμένες οικογένειες" (μετάφραση από τα Ισπανικά της Μαργαρίτας Μπονάτσου - Καστανιώτης, 2008) συστήνεται ως ένα σπονδυλωτό μυθιστόρημα αλλά ουσιαστικά πρόκειται για μια συστάδα διηγημάτων που συνθέτουν ένα εντυπωσιακό μωσαϊκό ανθρώπινων χαρακτήρων που συνδέονται με συγγένειες πρώτου βαθμού - από τα δύσκολα ταξιδια θα έλεγα.

Στο πρώτο διήγημα παρουσιάζεται "Μια συνηθισμένη οικογένεια". Ένας πατέρας, ο Παστόρ Παγάν, που υπήρξε πολύ έντιμος για να επιβιώσει σε μια χώρα που βασιλεύει το κλείσιμο του ματιού, δλδ η συνενοχή στην δωροδοκία, έκανε το λάθος κι έπεσε στην παγίδα του αφεντικού του, δλδ "ζήτησε από το αφεντικό να γίνει ένας ακόμα στρατιώτης στον γιγαντιαίο στρατό της διαφθοράς, (και) έκανε το λάθος να κατηγορήσει τους πάντες, απαλλάσσοντας ταυτόχρονα τον εαυτό του. Από εκείνη τη στιγμή, ήταν στα χέρια του αφεντικού," ο οποίος τον "συνταξιοδοτεί" πρόωρα. Ο Παστόρ ζει σαν συνταξιούχος, γεμάτος πίκρα, και ανήμπορος πλέον να προσφέρει στην οικογένειά του. Η γυναίκα του, η Ελβίρα Μοράλες, πιάνεται από το παρελθόν, τότε που τραγουδούσε μπολέρο σε κάποιο καταγώγιο όπου γνωρίστηκαν, και το αναβιώνει κάθε φορά που βρίσκονται σε αδιέξοδο. Ο γιος τους, Αμπέλ, μετά από μια προσπάθεια να αυτονομηθεί επιστρέφει μόνιμα στο πατρικό του, έχοντας καθαρά νικηθεί από εκείνο που νίκησε επίσης τον πατέρα του. Η κόρη της οικογένειας, ΄Αλμα, μετά από αποτυχημένες απόπειρες να εργαστεί, κλείνεται στην σοφίτα του σπιτιού της καλωδιωμένη με το διαδίκτυο και βλέπει εκπομπές ριάλιτυ του χειρίστου είδους. 

Η μορφή της  οικογένειας στην συνέχεια αλλάζει  συνθέσεις - από το κλασικό σχήμα πατέρας-μητέρα-παιδιά έως και το μη συμβατικό του Γκάι Φερλόνγκ και του Χοσέ Λουίς Πάλμα, που έχουν μια σταθερή συντροφική σχέση από την σχεδόν εφηβική τους ηλικία. Η βία, σωματική αλλά κυρίως ψυχολογική, παραμένει όμως στην ίδια μεγάλη ένταση. Τρέλλα και παραλογισμός, πάμπολες δυσειδαιμονίες, ταμπού και παραδόσεις ερμηνευμένες κατά το δοκούν υπάρχουν σε κάθε σελίδα του βιβλίου - ένας πατέρας επιβάλλει την θρησκοληψία του και την οικογενειακή παράδοση στους τέσσερις γιους του και τους πιέζει να γίνουν όλοι ιερείς ενώ απώτερος σκοπός του είναι να τους αποτρέψει και να δοκιμάσει την δύναμη του χαρακτήρα τους. Ένας άλλος  πατέρας πάλι ζει απομονωμένος στο βουνό με την κόρη του για να την κρατήσει αμόλυντη. Ο Ρομπέρτο Μαρσελίνο καταδίδει τον επαναστάτη αδερφό του τον οποίο συλλαμβάνει ο πατέρας τους, ο στρατηγός Μαρσελίνο Μίλες. Λίγο μετά ο στρατηγός θα αποδώσει δικαιοσύνη και ειρήνη στην οικογένειά του σκοτώνοντας τον προδότη - ψήγμα ηθικών αξιών σε ένα κράτος βαθύτατα παρηκμασμένο. Ο μυθιστορηματικός Πρόεδρος της Δημοκρατίας επιβάλλει "δικτατορία" στο σπίτι του καταπιέζοντας την υπομονετική σύζυγό του, δόνια Λους και τον έφηβο αντιδραστικό γιο τους. Μία διάσημη ηθοποιός εγκαταλείπει το νεογέννητο μωρό της στον σύντροφό της, και επίσης διάσημο αστέρα, ο οποίος με την σειρά του, μην μπορώντας να χειριστεί την δυσπλασία του μικρού, θα τον εμπιστευτεί σε μια γριά καρατερίστα του μεξικάνικου κινηματογράφου που είναι διατεθειμενη να τον μεγαλώσει. Και βεβαίως, στην συνέχεια, θα υποστεί τις συνέπειες του σκληρού εφήβου. 

Όπως και στα διηγήματα της Λένας Κιτσοπούλου, οι  παρακμιακές καταστάσεις και οι άνθρωποι στις παρυφές του πρωτογονισμού, αναπαράγουν το παρελθόν τους σ' ένα συνεχές τραυματικό παρόν και με μια τέλεια ετοιμότητα, ασκούν εξουσία κι επιβάλλουν με ευκολία ρόλους, θέσεις και συμπεριφορές όπως για π.χ. στην εξαδέλφη Βαλεντίνα - μια μοναχική, αποσυνάγωγη κι άσχημη εμφανισιακά σαραντάρα που τελικά αποδεικνύεται ένας πολύ όμορφος άνθρωπος, ερωτικός και συντροφικός.  Ωστόσο, ακόμη και στα συγκινητικά διηγήματα του τόμου δεν μπορείς να μην νιώσεις αποστροφή - στο "The gay divorce", για παράδειγμα, ο Γκάι και Χοσέ Λουίς  χωρίζουν εξαιτίας της ζήλειας και της κακεντρέχειας του προστατευόμενού τους ο οποίος σκηνοθετεί άψογα την προδοσία του ενός προς τον άλλον. Στην περίπτωση των "Ερωτευμένων", του Μανουέλ και της Λουσίλα που συναντιούνται εν πλω και αναθυμούνται την ερωτική τους σχέση, οι δύο εξηντάρηδες Μεξικανοί θα διαπιστώσουν πως εκείνο που στην ουσία τους χώρισε ήταν οι πιέσεις που τους ασκήθηκαν από τις οικογένειές τους. Και τούτο είναι εντέλει  που εξερευνά  ο Φουέντες - τις κοινωνικές δυνάμεις που ωθούν τους ανθρώπους να συμπεριφερθούν με έναν δεδομένο τρόπο, που συνήθως αποδεικνύεται ένα αυτοκαταστροφικό ντόμινο. Ίσως γι' αυτό η  αφήγησή του δεν σου εμπνεύει ούτε στο ελάχιστο συμπάθεια για τους χαρακτήρες του. Στα ποιητικά κείμενα που παρεμβάλλονται μεταξύ των διηγημάτων ο συγγραφέας αποκαλύπτει κρυμμένες πτυχές της ανθρώπινης φύσης, του ανθρώπινου πόνου και της συγγένειας  με τόσο διεισδυτικό τρόπο που νιώθεις πολύ άβολα. Οδυνηρά καταγγελτικές, οι σελίδες τούτες που θυμίζουν χορό αρχαίας τραγωδίας, δίνουν έναν τόνο ειρωνίας στον τίτλο του βιβλίου. 

Γεννημένος στον Παναμά, λόγω της θέσης του διπλωμάτη πατέρα του, ο σπουδαιότερος συγγραφέας του Μεξικού μεγάλωσε στην Ουάσινγκτον και επέστρεφε τα καλοκαίρια στο Μεξικό. Μεγαλώνοντας, ταξίδεψε στην Χιλή, την Αργεντινή και αλλού στην Νότιο Αμερική ακολουθώντας τις μεταθέσεις του πατέρα του. Αργότερα βέβαια θα σπουδάσει και στην Ελβετία ενώ θα ζήσει στην Ισπανία, στις ΗΠΑ, στην Βρετανία. Όλη τούτη η "περιπλάνηση" των νεανικών χρόνων όμως τού έμαθε να σέβεται την διαφορετικότητα αλλά και την κοινή κληρονομιά που μοιράζονται τα ισπανόφωνα κράτη της Λατινικής Αμερικής - στοιχείο από τα πιο χαρακτηριστικά της γραφής του Κάρλος Φουέντες. Ένα δεύτερο είναι η κριτική που ασκεί μέσω των γραπτών του στην μίζερη κατάσταση που επικρατεί στο Μεξικό, απ' όπου απορρέει και η τόση απαισιοδοξία του - ο Κάρλος Φουέντες βλέπει με κρυστάλλινη καθαρότητα την εξαθλίωση της χώρας του γι' αυτό δεν μπορεί να εξωραΐσει το γεγονός πως το Μεξικό ήταν, είναι και θα είναι το απεριόριστα διεφθαρμένο χάος. 

Ο απόλυτος αυτός μανιχαϊσμός του Κάρλος Φουέντες μού προκάλεσε αμηχανία κι αυτό γιατί παρ' όλη τη ζοφερή χροιά του -που μου φέρνει στο νου Φώκνερ αλλά και Χίτσκοκ και τον Ιταλικό νεορεαλισμό του ντε Σίκα- ακόμη κι όταν πρόκειται για τις πιο αντικειμενικά σκοτεινές καταστάσεις, οι αφηγήσεις του περιέχουν συνήθως σοβαρά ίχνη ελπίδας κι αντίστασης. Το χιούμορ, με όλες τις αποχρώσεις του, όμορφο και αιχμηρό, είναι πάντα εκεί - ένας από τους λόγους που βρίσκω την γραφή του τόσο γοητευτική.  Εδώ όμως δεν υπήρχε τίποτα από αυτά μολονότι διάβαζα με δίψα για να τα βρω. Η εκπληκτικά λεπταίσθητη γραφή του Φουέντες διατηρεί την πολυπλοκότητα και την ζωηράδα της αν και υιοθετεί τον υπαρκτό ρεαλισμό έναντι του μαγικού, ωστόσο, δεν έχει την φρεσκάδα στην οποία μας έχει συνηθίσει ο συγγραφέας. Θα μπορούσε βέβαια να είναι και ο απόηχος των λόγων του Αντρέ Μπρετόν που συνήθιζε να λέει πως η λογοτεχνία είναι ένας από τους θλιβερότερους δρόμους... Γεγονός πάντως είναι πως οι ήρωες του Φουέντες, έρμαια της τύχης και των κοινωνικο-πολιτικών αλλαγών, έχουν χάσει το νόημα της ζωής -και πολλές φορές την ίδια τους τη ζωή- δίχως να έχουν καν προσπαθήσει να την αποκωδικοποιήσουν.

Ο Μάριο Βάργκας Λιόσα, όταν έμαθε τον θάνατο του Κάρλος Φουέντες, το 2012, είπε πως το έργο και η παρουσία του αφήνουν πίσω ένα βαθύ αποτύπωμα. Το "Όλες οι ευτυχισμένες οικογένειες" μπορεί  να μην είναι από τα μεγαλύτερα αποτυπώματα του Φουέντες είναι όμως αρκετά βαθύ.






Σημειώσεις: Το ψηφιδωτό ανήκει στον Ισπανό αρχιτέκτονα και σχεδιαστή Antonio Gaudi και βρίσκεται στο πάρκο Güell, στη Βαρκελώνη. Η μεσαία φωτογραφία απεικονίζει το διάσημο γλυπτό "Maman" της Louise Bourgeois. Στην τελευταία φωτογραφία ο συγγραφέας στέκεται μπροστά από το Ηλιακό Ημερολόγιο των Αζτέκων που βρίσκεται στο Εθνικό Μουσείο Ανθρωπολογίας στην Πόλη του Μεξικού