Unstable Equilibrium

 

 

Αριστουργηματική. Αψεγάδιαστη. Ό,τι πιο κοντινό στην τηλεοπτική τελειότητα εδώ και δεκαετίες. Η πιο δημοφιλής εκπομπή στο Netflix σε όλο τον κόσμο το Σαββατοκύριακο 15-16.03.2025 και η τρίτη πιο δημοφιλής αγγλόφωνη σειρά που μετέδωσε ποτέ η συγκεκριμένη πλατφόρμα.

Η πρόσφατη μίνι τηλεοπτική σειρά Adolescence είναι, προφανώς, ένα φαινόμενο και όχι μόνο από τεχνικής άποψης – κάθε ένα από τα τέσσερα επεισόδια της σειράς γυρίστηκε με μονοπλάνο, μία συνεχόμενη και άρτια λήψη που καταφέρνει να εμπλέκει συναισθηματικά τον τηλεθεατή για όλη την διάρκεια των συνολικά 180λεπτών της σειράς. Ή ερμηνειών – οι πρωταγωνιστές αποδίδουν με εξαιρετική ενάργεια και εκφραστικότητα τους ρόλους τους. Σπαραξικάρδιος ο Stephen Graham ως πατέρας, χαμηλών τόνων και παρηγορητική η Christine Tremarco ως μητέρα· με εκπληκτική αληθοφάνεια και ορμή ο νεαρός Owen Cooper, στον ρόλο του γιου, τόση που ο ίδιος παραδέχεται πως δεν αντέχει να δει τον εαυτό του στην οθόνη.

Δεν υπάρχει καμμία υποφώσκουσα αίσθηση μυστηρίου ή αμφιβολίας στην υπόθεση, εκτός ίσως από την σκηνή έναρξης όπου ένας αστυνομικός παρακολουθεί την κατοικία του πρωταγωνιστή και δίνει εντολή σε μια ομάδα SWAT να εισβάλλει. Μου φάνηκε υπερβολική, ωστόσο αν σκεφτεί κανείς το επίπεδο της εγκληματικότητας στην βρετανική κοινωνία και το γεγονός πως αφορμή για την δημιουργία της σειράς ήταν ο φόνος ενός νεαρού κοριτσιού από δύο συνομίληκά του αγόρια με μαχαίρι, ίσως δεν είναι και τόσο. Δεικτική ναι, και κάπως αμήχανη.

Λίγο μετά την επεισοδιακή σύλληψη, ο 13χρονος Jamie Miller μεταφέρεται στο ΑΤ της περιοχής όπου μαθαίνουμε πως διέπραξε, αποδεδειγμένα, τον φόνο της συμμαθήτριάς του Κatie. Τα κίνητρά του ωστόσο δεν είναι εμφανή. Οι διαδοχικές συναντήσεις του αστυνομικού με τους δασκάλους και τους συμμαθητές του, όπως και οι συνθήκες του σχολικού περιβάλλοντος, δίνουν με φειδώ κάποια στοιχεία τόσο του φόνου όσο και μιας δυσάρεστης πραγματικότητας. Κι ενώ η οικογένεια του Τζέιμι αντιμετωπίζει μόνη της την εναντίον τους αντίδραση της τοπικής κοινωνίας, οι συναντήσεις μιας ψυχολόγου του Εγκληματολογικού με τον νεαρό κρατούμενο, στο τρίτο επεισόδιο της σειράς, αποκαλύπτουν όχι μόνον τον εκφοβισμό που είχε υποστεί το παιδί αλλά και μία βεντάλια απόψεων και συναισθηματικών αντιδράσεών του που ναι μεν φανερώνουν εμμέσως το κίνητρο του φόνου, φανερώνουν όμως και την επιτακτική ανάγκη του για προσοχή, αναγνώριση και σεβασμό. Είναι, κατ' εμέ, το πιο καθηλωτικό και συναισθηματικά φορτισμένο επεισόδιο καθώς αντανακλά μερικές από τις δικές μου εμπειρίες διδασκαλίας.

 

 

H πιστότητα της σειράς με την πραγματικότητα είναι σχεδόν απόλυτη, εξού και η αναπάντεχα μεγάλη απήχηση που είχε. Άρθρα, άρθρα επί άρθρων, αναρτήσεις, αναλύσεις, εξομολογήσεις, μελέτες, μαρτυρίες συνέβαλλαν εκτεταμένα σε μια συζήτηση για τον εκφοβισμό και την ανδρική οργή, τον τοξικό ανδρισμό και τις σχέσεις γονέων-παιδιών. Κι όλα αυτά με αφορμή, και σε σχέση, με τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης, τα οποία από μέσο επικοινωνίας έχουν εξελιχθεί σε βαθμό να επηρεάζουν –έως και να αλλοιώνουν–, εκτός από την εργασία και την τέχνη, τις επιθυμίες, τις προσδοκίες και τις φιλοδοξίες μας· την αίσθηση του εαυτού, τα σώματα, την συμπεριφορά, τις σχέσεις μας.

Κι ενώ εμείς οι ενήλικοι είμαστε στο στάδιο της επεξεργασίας όλου αυτού που συμβαίνει, η εφηβεία, από την άλλη, παραμένει η ίδια: μια περίοδος αρκετά πιεστική κι εξαιρετικά ευμετάβλητη – η μετάβαση από την παιδική ηλικία στην ενηλικότητα περιλαμβάνει αλλαγές στο σώμα των παιδιών και στον εγκέφαλο (θυμάστε το "δεν έχει πήξει το μυαλό ακόμα" που έλεγαν οι παλιοί;), όπως και στον ψυχισμό τους και στο κοινωνικό περιβάλλον τους – η Κέιτυ είχε εγκλωβίστεί στον εικονικό κόσμο των ΜΚΔ και η Jade, η κολλητή της, δεν είναι καθόλου ευπρόσδεκτη στο σπίτι του θύματος (υπονούνται αρκετές αιτίες: το χρώμα του δέρματός της, η μονογονεϊκή οικογένειά της, ίσως και η κοριτσίστικη μα καθόλα φυσιολογική εφηβική συμπεριφορά της ).

Εξαιρετικά εύθραυστη περίοδος, επίσης, καθώς οι έφηβοι θα πρέπει να κάνουν επιλογές που θα επηρεάσουν το μέλλον τους ενώ, παράλληλα, να αναπτύξουν την δική τους προσωπική ηθική πυξίδα τη στιγμή που η κοινωνία αλλάζει ταχύτατα, τα όρια ρευστά και πολλές φορές ετσιθελικά ενώ δεν υπάρχει κάποιο δίκτυο ασφαλείας για τους εφήβους – η Κέιτι δεν μπορεί να αντιληφθεί την έκταση της εφηβικής αλαζονείας της, ούτε την επιροή που ασκούν επάνω της οι followers, ούτε και τις επιπτώσεις του εκφοβισμού που ασκεί η ίδια με τις αναρτήσεις της. Παρεμπιπτόντως, κάτι που δεν έχει αναφερθεί είναι πως κι εκείνη είχε υποστεί εκφοβισμό κι επιπλέον σεξουαλική εκμετάλλευση όταν μία γυμνόστηθη φωτογραφία της έκανε τον γύρο του σχολείου. Ο Τζέιμι, από την άλλη, μη μπορώντας να δεχτεί την απόρριψή της όταν της ζητά να βγουν ραντεβού, θα γίνει έρμαιο των συναισθημάτων του που θα τον οδηγήσουν στην φυλακή ενώ οι γονείς του, ένα ζευγάρι ομόθυμο κι εργατικό, με στέρεα ηθική βάση, αναρωτιούνται τι έκαναν λάθος στην ανατροφή του έχοντας την εντύπωση πως η οθόνη του υπολογιστή είναι μία αθώα εξωσχολική απασχόληση του παιδιού.

 

Το δράμα του Τζέιμι, ωστόσο, δεν προκλήθηκε από την απλή χρήση του διαδικτύου αν και αυτή ακόμα, όταν γίνεται ανεξέλεγκτα, οδηγεί σε έλλειψη συγκέντρωσης κι ένα μυαλό pop-corn το οποίο όταν σκέφτεται, το κάνει με τρόπο εμπροσθοβαρύ κι επιφανειακό. Για να μην αναφέρω την έλλειψη επαφής με την απτή πραγματικότητα και την αντικοινωνικότητα έως κατάθλιψη που μπορεί να επιφέρει – ενδείξεις που, συν τοις άλλοις, επισφραγίζουν τον διαβρωτικό ρόλο των ΜΚΔ στις κοινωνικές και γνωστικές δεξιότητες, ιδιαίτερα στην ορθή και με ειρμό σύνθετη σκέψη (πόσο μάλλον την κριτική), τον οραματισμό και οτιδήποτε ξεπερνά το άμεσο ανταγωνιστικό παρόν.

Ο Τζέιμι είναι το παράδειγμα της εφιαλτικής επιρροής της «ανδρόσφαιρας/manosphere», ενός διαδικτυακού κόσμου όπου κυριαρχούν διαστρεβλωμένες έννοιες όπως πχ ο κανόνας 80-20 – η Αρχή του Παρέτο που προέρχεται από την επιστήμη της Στατιστικής και αφορά στην σχέση αποτελέσματος και παραγόντων αυτού, έχει εδώ προσαρμοστεί εντελώς αυθαίρετα να υποστηρίζει ότι το 80% των γυναικών έλκεται από το 20% των ανδρών. Η ανδρόσφαιρα βρίσκεται στην σκιώδη πλευρά του διαδικτύου, το dark web, και κατοικείται από μισαλλόδοξους ανθρωπότυπους –άλφα, incels, MRAs (ακτιβιστές για τα δικαιώματα των ανδρών) και PUAs (pickup artists)–, των οποίων οι εύθραυστοι εγωισμοί μετατρέπονται σε δικαιωματική οργή που εκδηλώνεται με σκωπτικά emojis στο Instagram ή στο Facebook έως και deepfakes. Άγνωστος, κυριολεκτικά, τόπος για όποιον είναι πάνω από 40 ετών και, όπως επισημαίνει ο Adam, ο γιος του αστυνομικού, "οι γονείς τα έχουν εντελώς χαμένα, δεν καταλαβαίνουν". Γνωστός, ωστόσο, και ανοιχτός σε όσους έφηβους ψάχνουν αποδοχή, μια αίσθηση του ανήκειν και βοήθεια για αυτά που τους απασχολούν.

 

 

Το σπίτι είναι μία νοητική κατασκευή και φίλτρο όσο και προστασία για το εύθραυστο σώμα μας, λέει ο Juhani Pallasmaa και υποθέτω πως ισχύει για το κάθε κτίσμα, την κάθε εστία – οικογενειακή ή εκπαιδευτική. Γι' αυτό δεν αρκεί μόνον η πολιτεία να θεσπίσει τους όρους δόμησης αυτών των εστιών. Ακόμη κι εάν οριστούν μέχρι και οι εσωτερικοί κανονισμοί τους, δεν σημαίνει ότι θα λειτουργήσουν υπέρ των εφήβων – στην σειρά, μετά το βίαιο ξέσπασμά της στο προαύλιο, η Jade εμπιστεύεται τις σκέψεις της ( "ήταν η μόνη που πίστευε πως είμαι ok", λέει για το θύμα ) στην καθηγήτριά της. Μόλις όμως εκείνη της προτείνει να δει τον ψυχολόγο του σχολείου, το κορίτσι αρπάζει την τσάντα της και βγαίνει με φόρα από την αίθουσα λέγοντας " Όχι κι άλλον τρελογιατρό..."

Κάθε κανονισμός, όσο ευεργετικός και αν είναι, δεν παύει να είναι ένα τεχνο-νομικό όριο το οποίο θα καταστεί διαπερατό, και θα παραμείνει έτσι, εάν οι γονείς δεν αντιληφθούν την βαρύτητα και την έκταση του ρόλου τους, κάτι που απαιτεί πολύ χρόνο και αυτογνωσία ενώ προϋποθέτει μια σταθερή και ανοιχτή διαλογική σχέση με τα παιδιά τους, ρεαλιστική διάδραση με το σχολείο κι επιπλέον την διαρκή ενημέρωσή τους για την τρέχουσα επικαιρότητα. Δεν είναι εύκολο, είναι όμως ο μοναδικός υπεύθυνος τρόπος για να προετοιμάσουν τους εφήβους για την ζωή μιας και, όπως λέει ο Rudolf Dreikurs, δεν μπορούμε να τους προστατεύσουν από αυτή.

Σε αυτό, μπορούν να συμβάλλουν οι εκπαιδευτικοί: λόγω θέσης και γνώσεων, να ενημερώνουν και κατευθύνουν τους πρώτους ως προς την κατάσταση που επικρατεί με τα social media και τις επιπτώσεις τους στην ενδοσχολική ζωή, ενδεχομένως και σε κάθε παιδί ξεχωριστά. Στην σειρά, εμφανίζονται ως δύο ξεχωριστοί κόσμοι ( οι γονείς αδαείς ή υπερβολικοί, και ανίσχυροι· οι καθηγητές στα όρια της εξουθένωσης ) χωρίς εποικοδομητική επικοινωνία μεταξύ τους ενώ θα έπρεπε να υπάρχει αμφίδρομη ενημέρωση και από κοινού να έχουν κινηθεί προληπτικά και στοχευμένα ώστε να θέσουν αφενός τις κατάλληλες οδηγίες για την χρήση του διαδικτύου κι αφετέρου, το σημαντικότερο, να απαντήσουν στις έμφυτες ανάγκες, απορίες κι ανασφάλειες των παιδιών.

 

 

Ο συνδημιουργός της σειράς Stephen Graham λέει πως η σειρά, η οποία ανέδειξε επίσης την πηγαία επιθυμία να κατανοήσουμε καλύτερα τον ψυχισμό και την διάψευση που αισθάνονται τα νεαρά αγόρια, “...επιτρέπει στους γονείς, τις θείες, τους θείους, ακόμη και τους απλούς φίλους, να συμμετάσχουν στη συζήτηση”. Πράγματι. Εκείνο, ωστόσο, που δεν άκουσα να συζητείται είναι το αντίβαρο του περιορισμού ή της απαγόρευσης της χρήσης των ΜΚΔ. Το γεγονός πως τα ΜΚΔ από μέσο επικοινωνίας έχουν μετατραπεί σε μέσο διασκέδασης με το οποίο ασχολούνται με τις ώρες οι έφηβοι καταδεικνύει μια σημαντική έλλειψη, ένα μεγάλο κενό το οποίο επιβεβαιώνει η ερευνήτρια danah boyd: οι περισσότεροι έφηβοι δεν είναι εθισμένοι στα κοινωνικά δίκτυα· αν μη τι άλλο, είναι εθισμένοι μεταξύ τους, ο ένας με τον άλλον.

Το διαδίκτυο καθρεφτίζει το καλό, το κακό και το άσχημο και τα μεγεθύνει. ΄Οπως και την έλλειψη κάποιου πολιτιστικού κεφαλαίου ή συλλογικής ταυτότητας, κάτι που ισχύει για την αγγλική πόλη που εκτυλίσσεται η σειρά – από την αφήγηση του πατέρα μαθαίνουμε πως υπάρχουν αρκετές αθλητικές δραστηριότητες ενώ μόνον ένας τοπικός κινηματογράφος με, υποθέτω, main stream ταινίες. Σε αυτές τις περιπτώσεις, η ενημέρωση μέσω της σοβαρής δημοσιογραφίας (έντυπης, κατά προτίμηση) και η λογοτεχνία είναι τα βασικά υλικά δόμησης μιας στέρεης ταυτότητας. Ιδίως βιβλία όπως το Αγόρι Κορίτσι, της Hélène Druvert (μτφρ: Κατερίνα Δασκαλάκη – Καπόν, 2024) που μιλά για το πως όλα τα παιδιά, ανεξαρτήτως φύλου, έχουν τα ίδια δικαιώματα, όνειρα, επιθυμίες αλλά και ανάγκες για παιχνίδι, φροντίδα και διάλογο· όχι τα αγόρια μόνον ποδόσφαιρο και υποχρεωτική εξωστρέφεια ενώ τα κορίτσια μόνον ζωγραφική και οικιακά, όπως εμφανίζεται στην σειρά ο κόσμος των γονιών του Τζέιμι. Μυθιστορήματα, παιδικά, εφηβικά ή κλασικά έργα της παγκόσμιας πεζογραφίας, συμβάλλουν στο να αναπτυχθεί ο νους, η αυτονομία της σκέψης και το θάρρος της έκφρασης. Να εμβαθύνει η αντίληψη του κόσμου, όπως λέει ο Ε. Παπανούτσος, και του εαυτού κι έτσι να φορμαριστεί η βάση ενός υγιούς ατόμου που θα δρα ενημερωμένα, στοχαστικά και υπεύθυνα online και off.

 

Σε έναν κόσμο αφθονίας και υψηλής τεχνογνωσίας που συνεχώς εξελίσσεται, η διαδραστική τεχνολογία της επικοινωνίας φαίνεται πως έχει χάσει την ικανότητα να συνδέει τους ανθρώπους με αληθινές αφηγήσεις πολιτισμού, ζωής και μάθησης. Γι' αυτό, σε μια ηλικία όπως η εφηβεία που τα πάντα είναι μία πρόκληση, η λογοτεχνία είναι ασφαλές μέσο διαφυγής από την φυλακή του υποχρεωτικού επαρχιωτισμού, της στεγνής εκπαίδευσης, των ατελών πεπρωμένων και της κακοτυχίας, όπως λέει η Susan Sontag. Και των κινδύνων της διαδικτυακής περιαγωγής, επίσης. Η λογοτεχνία (η φιλαναγνωσία όπως και οι τέχνες γενικότερα), παρ' όλη την εσωστρέφεια που απαιτεί, είναι διαβατήριο για μια ευρύτερη ζωή, είναι ελευθερία. Και το πιο ουσιώδες για τους εφήβους: αποκαθιστά την εμπιστοσύνη στο εαυτό τους και το παρόν, τους ανθρώπους και την δημιουργικότητα.

Το κείμενο πρωτοδημοσιεύτηκε στο τεύχος 165 του έγκριτου και μαχητικού περιοδικού The Books' Journal, που κυκλοφόρησε στις 15 Ιουνίου.

 

 

 

Σημειώσεις: Το πρώτο εικαστικό είναι ένας θεατής που συμμετέχει στην εγκατάσταση της Chicaru Shiota "Counting Memories, and looking within". Η φωτογραφία είναι από το τρίτο επεισόδιο της σειράς ενώ η επόμενη εικόνα είναι από εικονογράφηση της Vartika Sharma για τον The New Yorker. Ακολουθεί ο ομότιτλος με την ανάρτηση πίνακας του Paul Klee. Το GeometryXXII (2022) του Frank Stella είναι ένα ψηφιακό τρισδιάστατο μοντέλο επαυξημένης και  εικονικής πραγματικότητας για ένα τρισδιάστατα εκτυπωμένο γλυπτό, βίντεο, ακίνητη εικόνα, με NFT (η ακριβής περιγραφή του είναι: Digital 3D model for Augmented Reality, Virtual Reality, and 3D-printed sculpture, video, still image, with NFT ). Στο τέλος, το Connected to the Universe (2022) – πίνακας μεικτής τεχνικής της Chiharu Shiota από την σειρά Signs of Life 05.

Counting

the holidays

Σημείο 0 · Η εκκίνηση των φετικών γιορτών έγινε με την "Χριστουγεννιάτικη Ιστορία" γιατί Χριστούγεννα χωρίς Ντίκενς δεν είναι ακριβώς Χριστούγεννα. Είδα την πιο πρόσφατη μεταφορά του κλασικού μυθιστορήματος – μία τρίωρη κινηματογραφική ταινία (στο ΗΒ προβλήθηκε ως τρία ωριαία τηλεοπτικά επεισόδια) η οποία αποδίδει με περισσό ρεαλισμό την βικτωριανή εποχή: γκόθικ ατμόσφαιρα που θυμίζει Σκοτεινό Ιππότη και Peaky Blinders, με θρησκευτικές αναφορές –το πνεύμα του Παρελθόντος πριν αρχίσει την ξενάγηση στην περασμένη ζωή του Σκρούτζ φορά ακάνθινο στεφάνι–, και στοιχεία σαιξπηρικού δράματος. Ακούγεται εντυπωσιακό, κι εν μέρει είναι. Όσο το ξανασκέφτομαι, όμως, βρίσκω πολλά στοιχεία που προκαλούν αμηχανία: το σενάριο είναι πλήρως συντονισμένο με την σημερινή επικαιρότητα  της πολιτικής ορθότητας, του φεμινισμού και της παιδικής σεξουαλικής παρενόχλησης/κακοποίησης - η σύζυγος του Μπομπ Κράτσιτ είναι έγχρωμη, ο μικρούλης Τιμ ΑμΕΑ (>νάνος) ενώ ο Σκρουτζ είχε τραυματικές εμπειρίες όσο ήταν εσώκλειστος στο σχολείο. Η παραγωγή έχει στιγμές νατουραλισμού χωρίς να υπάρχει λόγος, ενώ η προσπάθεια του Σκρουτζ να επανορθώσει την σκληρότητά του στον Μπομπ Κράτσιτ είναι τόσο βιαστική και άτσαλη που μοιάζει ασύνδετη κι εκτός πνεύματος. Ωστόσο, οι ερμηνείες των ηθοποιών είναι αξιοπρόσεκτες, με τον Γκάι Πηρς  να ερμηνεύει ιδανικά τον Εμπενίζερ Σκρουτζ ως έναν απόλυτα στυγνό κερδοσκόπο – περισσότερο κοινωνιοπαθή όμως παρά ανέμπνευστο μισάνθρωπο όπως στο πρωτότυπο· γεμάτο παρ' όλα αυτά με κρυφά ψυχικά τραύματα.  Αν και το πραγματικό μήνυμα των Χριστουγέννων μοιάζει να του διαφεύγει, ετούτο το σκοτεινό παραμύθι φαντασίας μόνο για ενηλίκους σε βάζει στην διαδικασία να συγκρίνεις τις διαστάσεις του χρόνου και να προβληματιστείς, γενικώς. 

1 όπερα · Για την ακρίβεια όπερα-μπαλέτο του 18ου αι. που είναι συναφής, κατά κάποιον τρόπο, με το πνεύμα των Χριστουγέννων καθώς ασχολείται με το πως έβλεπαν οι Ευρωπαΐοι της εποχής τούς εξωτικούς Άλλους: Τούρκους, Ινδούς, Πέρσες. Το "Les Indes galantes" θεωρείται αριστούργημα της Αναγέννησης και με αυτό ο Ζαν-Φιλίπ Ραμώ εισήγαγε το νέο είδος (όπερα-μπαλέτο) που αποδείχθηκε ιδιαίτερα επιτυχημένο τότε. Και τώρα, η πρόσφατη –μόλις πριν από τρεις μήνες– διασκευή του που ανέβηκε στην Όπερα του Παρισιού γνώρισε μεγάλη επιτυχία. Δεν ήμουν δυστυχώς εκεί αλλά είδα online τον τρόπο με το οποίο ο σκηνοθέτης Clément Cogitore διανύει τον χρόνο επί σκηνής και μεταφέρει το έργο του Ραμώ στο σύγχρονο αστικό και πολιτικό περιβάλλον για να διερευνήσει τα όριά του. Εργαλεία του οι χορογραφίες vogue και Krump, η νέα επιβλητική εκτέλεση της μουσικής του Ραμώ και η δυναμικότητα που αυτή δίνει στο λιμπρέτο. Τα ευέλικτα σκηνικά και η εναλλαγή των εντυπωσιακών κοστουμιών συμβάλλουν κατά πολύ στην φαντασμαγορία της παράστασης. Από τις περιπτώσεις που μία εμπνευσμένη και δυναμική διασκευή είναι καλύτερη από το πρωτότυπο. Inoubliable.

2 μουσικές · Οι γιορτές των Χριστουγέννων θα μπορούσαν να θεωρηθούν οι κατ' εξοχήν γιορτές με μουσική: παραδοσιακά κάλαντα, συναυλίες κατανυκτικής κλασικής μουσικής και ρυθμοί των κλασικών κρούνερς. Οι φετινές γιορτές, ωστόσο, χαρακτηρίστηκαν από δύο, κυρίως, ακούσματα: το Nouveaux Horizons της Melissa NKonda ως μουσική επένδυση των ευχών μου στην προηγούμενη ανάρτηση. Και το soundtrack της ταινίας Judy με την φωνή της Ρενέ Ζέλβεγκερ – δεν έχει ιδιαίτερη σχέση με Χριστούγεννα, συνδυάζει ωστόσο τις δύο διαθέσεις μου: αλεγκρία και μία ιδέα μελαγχολίας. 

3 ταινίες · Εκτός από τις "παραδοσιακές" ταινίες των Χριστουγέννων που σε βάζουν στο αισιόδοξο κλίμα των γιορτών και της ενσυναίσθησης, οι ταινίες που αιχμαλώτισαν το βλέμμα μου φέτος ήταν ιδιαίτερα στοχαστικές. Όπως η Μια νύχτα με τη Μωντ του Éric Rohmer. Την βρήκα τυχαία και την είδα χωρίς δεύτερη σκέψη – αφενός η πλοκή εξελίσσεται την Παραμονή των Χριστουγέννων, αφετέρου την θεωρώ μια θαυμάσια μελέτη χαρακτήρων καθώς οι τέσσερις πρωταγωνιστές της συζητούν για την ηθική, τον έρωτα και την ανθρώπινη ύπαρξη, ενώ θέτουν διαρκώς ερωτήματα που, την ίδια στιγμή, καλούνται να απαντήσουν με την στάση τους. Η αλήθεια, ωστόσο, είναι πως ήθελα να την ξαναδώ για τον ίδιο λόγο που την είδα την πρώτη φορά – έφηβη, χωρίς να γνωρίζω την γλώσσα και δίχως να μπορώ να καταλάβω την ουσία των διαλόγων, με γοήτευαν η ανεξαρτησία των πρωταγωνιστών και όλα εκείνα που δεν έλεγαν αλλά άφηναν να εννοηθούν (αυτό το τελευταίο, για να είμαι ακριβής, με απέλπιζε λίγο). Αρκετές δεκαετίες μετά, αν και τα γαλλικά μου έχουν βελτιωθεί, εξακολουθώ να μην κατανοώ ορισμένα σημεία (υπάρχουν αναφορές σε μαθηματικά και στην σκέψη του Πασκάλ) και η ήρεμη διεκδίκηση της Μωντ με μαγνητίζει το ίδιο.  

· Το Πορτραίτο μιας Κυρίας Που Φλέγεται της Céline Sciamma – υποψήφια για το φετινό BAFTA Καλύτερης Μη Αγγλόφωνης Ταινίας. Θα έπρεπε, ωστόσο, να είναι υποψήφια και στην κατηγορία της Φωτογραφίας – κάθε της καρέ είναι ένας ζωγραφικός πίνακας που σου φέρνει στο νου Caspar David Friedrich, Corot, John Constable. Σκηνικό απόλυτα συνυφασμένο με την πλοκή καθώς μία από τις πρωταγωνίστριες, η Μαριάν, είναι ζωγράφος που καλείται να κάνει το πορτραίτο μιας νεαρής ευγενούς, χωρίς ωστόσο η δεύτερη αρχικά να το γνωρίζει. Η σχέση που εντέλει θα αναπτύξουν οι δυο τους θα προκύψει από μια αμφισημία, κατόπιν θα γίνει έντονη και καθώς θα εξελίσσεται θα δίνει και το αντίστοιχο ύφος και απόχρωση στο πορτραίτο της Ελοΐζ - ανεπαίσθητη αναφορά, ίσως, στον Francis Bacon. Εκτός από την άρτια εικαστική ομορφιά της, η ταινία δίνει μια σαφή  και ψύχραιμη όψη της ζωής που βίωναν οι γυναίκες στο τέλος του 18ου αι. Κοινωνικός ρεαλισμός εποχής σε κλασικό ύφος, αφαιρετικό, και με αργούς ρυθμούς ωστόσο συναρπαστική. 

· I lost my body. Ένα animation που μιλά για τους νέους, απηχεί ωστόσο στους ενήλικες – διακρίθηκε στο φεστιβάλ των Καννών όπου απέσπασε το μεγάλο βραβείο της Εβδομάδας των Κριτικών. Ανεξάρτητη παραγωγή, σχεδιασμένη στο χέρι, η ταινία ετούτη με εντυπωσίασε και για τους χαμηλούς τόνους της και τον τρόπο που ο σκηνοθέτης  Jérémy Clapin αφηγείται οπτικά το ταξίδι ενός κομμένου χεριού (αντίστοιχο με το Αυτό της Οικογένειας Άνταμς) για να μιλήσει για το τυχαίο που μπορεί να ανατρέψει τα πάντα σε μια στιγμή, τις υλικές ελλείψεις και τα ψυχικά κενά, τα τραύματα που κουβαλάμε, την μειονεξία, τις σχέσεις -κι όχι το χάσμα- των γενεών και το θάρρος που βρίσκουμε για να αντιμετωπίσουμε τη ζωή. Η επεισοδιακή περιπλάνηση του Χεριού και η ιστορία του νεαρού Ναουφέλ είναι μεστή νοημάτων και συναισθήματος ενώ η σύνθεση των επιμέρους στοιχείων της πλοκής και η εξέλιξή της δίνουν την αίσθηση μιας καλογραμμένης νουβέλας. Δεν είναι τυχαίο - η παράξενη όσο και πρωτότυπη ετούτη ιστορία βασίζεται στο βιβλίο "Happy Hand" του Guillaume Laurant. Λίγο στενόχωρη, ωστόσο λυρική κι αυθεντική.  

? βιβλία · Σ' αυτές τις γιορτές διάβασα λιγότερο απ' ότι συνήθως – ίσως λόγω μιας γενικότερης διάθεσης, ίσως γιατί ορισμένα βιβλία που θέλησα να διαβάσω είχαν συντακτικές και μεταφραστικές αμέλειες που με εμπόδιζαν στην ανάγνωση και τελικά τα άφησα. Ένα άλλο, με διακρίσεις και θερμές συστάσεις, θυμίζει διπλωματική εργασία με την τόσο λεπτομερή παράθεση στοιχείων και  σημειώσεων. Αυτό, όμως, συνεχίζω να το διαβάζω  μέχρι να φτάσω στο προσωπικό όριο της περίπου εκατοστής σελίδας και να διαπιστώσω εάν αυτή η έκθεση πνευματικής βιρτουοζιτέ και τεχνικής αρτιότητας δεν είναι just beating around the bush αλλά έχει λόγο ύπαρξης κι εξυπηρετεί μία ευανάγνωστη ιστορία. 

Την σειρά του αναμένει ένα δοκίμιο της καναδής Άνν Κάρσον – μία από τις πιο δυναμικές προτάσεις της μεταμοντέρνας ποίησης. Την γνώρισα σχετικά πρόσφατα και βρήκα τα κείμενά της συναρπαστικά. Το Έρως ο γλυκόπικρος (μτφρ. Ανδρονίκης Μελετλίδου – Δώμα, 2019) είναι το πρώτο βιβλίο της και διερευνά το παράδοξο του έρωτα και το διάνυσμά του στην κλασική ποίηση. Χμ... μάλλον διαλειμματική θα είναι η αναμονή.

Αν μη τι άλλο, το τέλος της προηγούμενης χρονιάς και η αρχή της νέας ήταν θεαματικά, με περιπέτειες και υποσχέσεις. Και αρκετές χριστουγεννιάτικες λίστες με προτάσεις βιβλίων. Σ' αυτές, και όχι μόνο, θα ανατρέχω για τις επόμενες αναγνώσεις – το πνεύμα των γιορτών θα διατηρηθεί για πολύ ακόμη. 

Σημειώσεις: Η πρώτη φωτογραφία θα μπορούσε να είναι μεγέθυνση μίας λεπτομέρειας από την εγκατάσταση φωτός "Submergence"  της ομάδας Squidsoup αλλά είναι μόνο μία ανώνυμη εικόνα που αντλήθηκε τυχαία από το διαδίκτυο. Στην δεύτερη φωτογραφία είναι η Françoise Fabian σε σκηνή από την ταινία του Ερίκ Ρομέρ ενώ στην τρίτη, βλέπετε μία σκηνή από την παράσταση του Ραμώ. H παιδική φατσούλα, στην τελευταία φωτογραφία, ανήκει σε ένα ήρωα της ισπανικής ταινίας κινουμένων σχεδίων "Klaus", ένα από τα feel-good animation που, επίσης, είδα την περίοδο των Χριστουγέννων.

"I am here -

the shadows of the things that would have been, 

may be dispelled. They will be. I know they will!"

Σημείωση:  Τα λόγια είναι από το τελευταίο κεφάλαιο του "Χριστουγεννιάτικης Ιστορίας" του Charles Dickens – η στιγμή που ο γηραιός Σκρουτζ ξυπνά στο κρεβάτι του έχοντας επιστρέψει από τα ταξίδια με τα φαντάσματα των Χριστουγέννων, και συνειδητοποιεί χαρούμενος ότι είναι στο χέρι του να αλλάξει αυτά που κακώς επρόκειτο να συμβούν στην ζωή του. / Στην εικόνα/screenshot ο μέγας μίμος Marcel Marceau ως νεαρός Σκρουτζ στην δική του τηλεοπτική μεταφορά της Χριστουγεννιάτικης Ιστορίας στο BBC (1973) όπου έπαιξε δεκαεπτά διαφορετικούς χαρακτήρες. Μπορείτε να δείτε ένα απόσπασμα εδώ. /  Καλές γιορτές!

Art, 

Truth &

Politics

"In 1958 I wrote the following:

'There are no hard distinctions between what is real and what is unreal, nor between what is true and what is false. A thing is not necessarily either true or false; it can be both true and false.'

I believe that these assertions still make sense and do still apply to the exploration of reality through art. So as a writer I stand by them but as a citizen I cannot. As a citizen I must ask: What is true? What is false?

Truth in drama is forever elusive. You never quite find it but the search for it is compulsive. The search is clearly what drives the endeavour. The search is your task."
 

Σημείωση: Μικρό απόσπασμα από την ομιλία που εκφώνησε ο Βρετανός θεατρικός συγγραφέας Harold Pinter με την αποδοχή του Βραβείου Νόμπελ Λογοτεχνίας το 2005. Δεν μπόρεσε να παρευρεθεί ο ίδιος στην τελετή απονομής καθώς είχε διαγνωστεί με μια σοβαρή μόλυνση κι έπρεπε να παραμείνει για νοσηλεία στο νοσοκομείο. Παρ' όλα αυτά, πήγε στα στούντιο του BBC4 και μαγνητοσκόπησε την ομιλία του. Μπορείτε να τη δείτε εδώ. Μπορείτε, επίσης, να διαβάσετε ολόκληρο το κείμενο -μια χειμαρρώδης καταγγελία, ουσιαστικά, για την αμερικανική επεκτατική πολιτική και τα θύματά της- στα αγγλικά εδώ και στα ελληνικά εδώ.

Ο εφιάλτης

στο όνειρο

Θα παραφράσω λίγο τον Francis Bacon - εκείνος μιλούσε για την ομορφιά όταν είπε ότι το καλύτερο μέρος της είναι εκείνο που καμμία εικόνα δεν μπορεί να εκφράσει. Το ίδιο ωστόσο ισχύει και για την φρίκη - το χειρότερο μέρος της φρίκης είναι εκείνο που καμμιά εικόνα δεν μπορεί να εκφράσει. Γι' αυτό, ενδεχομένως, ο Ισπανός Jorge Semprún, που επέζησε του Ολοκαυτώματος, πίστευε με πάθος ότι η αληθινή μνήμη, όχι η ιστορική ή η καταγεγραμμένη, θα διαιωνιστεί μόνο μέσω της λογοτεχνίας διότι μόνο αυτή δίνει μια πραγματική μορφή, ένα ανθρώπινο σχήμα σε όσα αδιανόητα συνέβησαν εκεί. 

Με τούτη την πίστη έγραψε το "Ασκήσεις επιβίωσης" (μτφρ. Έφης Κορομηλά - Πόλις, 2015) - το πρώτο μέρος από μια σειρά τόμων που ο συγγραφέας είχε πρόθεση να γράψει και όπου θα ξαναέπιανε τα αυτοβιογραφικά θέματα που είχε ήδη θίξει στα προηγούμενα βιβλία του, αλλά πιο "συστηματικά"  τώρα και σε συνάρτηση με ένα θέμα που θα το προσέγγιζε μέσω της βιωμένης εμπειρίας αλλά και του στοχασμού αυτή τη φορά. Όπως φανερώνει ο εκδότης της γαλλικής έκδοσης στο σημείωμά του, που βρίσκεται μεταφρασμένο στις πρώτες σελίδες της ελληνικής έκδοσης, στο πρώτο τόμο αυτό το θέμα είναι τα βασανιστήρια.

Η αφήγηση ξεκινά στις αρχές του 1943, χρονιά που ο συγγραφέας έκλεινε τα είκοσι και γυρνούσε σε συγκεκριμένες περιοχές του Παρισιού για να συναντήσει  τον "Πωλ", τον "Μπρυνό", τον "Κομπά", τη "Ζυλιά", τον "Ζωρζ Β.", τον "Μερσιέ", τον "Τανκρέδο" - τους σύντροφους του στην Αντίσταση. Μία από αυτές τις συναντήσεις θα είναι στο σπίτι της Ιρέν Σιό όπου και θα τον συλλάβει η Γκεστάπο. Θα τον μεταφέρουν στο Οξέρ, σε μία βίλα της Γκεστάπο κι από εκεί θα τον εκτοπίσουν στο στρατόπεδο του Μπούχενβαλντ. Η αναδρομή του συγγραφέα στο παρελθόν είναι τεθλασμένη και στην πορεία της ανασύρονται στιγμιότυπα από διάφορες χρονικές στιγμές - μία είναι από το κυριακάτικο γεύμα του Σεμπρούν, δεκαετίες αργότερα, στο σπίτι του Υβ Μοντάν και της Σιμόν Σινιορέ. Μετά, η μνήμη επιστρέφει στο Μπούχενβαλντ όπου ο Ζεράρ -το κωδικό όνομα του συγγραφέα στην αντίσταση- θα συναντηθεί με τον "Πωλ" στο παράπηγμα 42. Κατόπιν, στο μέλλον και στο μεταπολεμικό Παρίσι, στην προσωρινή έδρα της Ουνέσκο όπου ο συγγραφέας εργάζεται τώρα ως δημοσιογράφος και μεταφραστής. Έπειτα, πίσω πάλι στο Μπούχενβαλντ, κι από εκεί ξανά στο μέλλον, σ' ένα ψυχαναλυτικό συνέδριο με θέμα την μνήμη της εκτόπισης. Θα παρεμβληθούν, επίσης, αφηγήσεις για το παράνομο ταξίδι του Σεμπρούν στην Ισπανία ως μέλος του ΚΚΙ, η διαδικασία διαγραφής του από το κόμμα, όπως κι ένα περιστατικό 25 χρόνια μετά από αυτό στη Μαδρίτη, σε μια διπλωματική δεξίωση όπου ένας πρώην ασφαλίτης θα του δώσει την καλύτερη φιλοφρόνηση που θα μπορούσε να του απευθύνει κανείς.

Η κομψή, σπειροειδής ετούτη γραφή του  Χόρχε Σεμπρούν δεν περιέχει κανένα ίχνος μελοδραματισμού, αν και κάτι τέτοιο θα ήταν απόλυτα αιτιολογημένο κι αναμενόμενο. Δεν δίνει λεπτομερείς περιγραφές των βασανιστηρίων, παρά αφήνει να εννοηθούν οι συνθήκες τους μέσα από στοχασμούς και εγκυκλοπαιδικούς προσδιορισμούς. "Διότι υπήρχαν τα απλά αστυνομικά κλομπ από λείο ξύλο· οι βούρδουλες·  τα κλομπ από καουτσούκ, παραγεμισμένα μερικές φορές  με μολύβι: αργότερα θα μάθω ότι αυτά τα τελευταία, τα περιβόητα Gummi, τα προτιμούσαν οι κατώτεροι αξιωματικοί των Ες Ες στο Μπούχενβαλντ· αλλά και τα βρετανικά κλομπ, τα οποία υπήρχαν μέσα στα κιβώτια με τα όπλα που έπεφταν με τα αλεξίπτωτα... (...) Ο πόνος που προκαλούσε το καθένα ήταν πολύ διαφορετικός, ιδιαίτερος. Με μέτρο την ένταση του κάθε πόνου, μπορούσα να πω, με απόλυτη βεβαιότητα, με τι είδου κλομπ είχα να κάνω."

Ο Σεμπρούν αναστοχάζεται και καταγράφει την πλούσια εμπειρία της ζωής του δείχνοντας έτσι τον τρόπο με τον οποίο μετέτρεψε τον σωματικό πόνο και την αβάστακτη μοναξιά τού πρώην εκτοπισμένου σε απόδειξη ζωής και εμπειρία αλληλεγγύης κι αδελφοσύνης - όχι από τα εύκολα κι ευνόητα πράγματα που θα περίμενε κανείς. Ο Σεμπρούν χρειάστηκε δεκαπέντε χρόνια μέχρι να βρει τη δύναμη να γράψει για πρώτη φορά για τον εφιάλτη που έζησε. Και είναι τόσο έντονος ο εφιάλτης αυτός -πως θα μπορούσε να μην είναι;- που η ζωή και η γραφή του, δεν έχουν ευδιάκριτα όρια.

Διαβάζοντας το βιβλίο σκεφτόμουν ότι δεν έχουν απομείνει πια παρά ελάχιστοι επιζήσαντες για να διηγηθούν ή να γράψουν τις εμπειρίες τους και σε ελάχιστα χρόνια θα εκλείψουν κι αυτοί. Και όσο θα εκλείπει η  προσωπική μαρτυρία και η απτή παρουσία ενός ανθρώπου που επέζησε για να μας μεταδώσει βιωματικά την εμπειρία του, τόσο θα εξασθενεί η συναισθηματική εμπλοκή μας στην γνώση των γεγονότων και η ατομική εμπειρία θα αποσυνδέεται σιγά σιγά από κάθε κοινωνική συνέπεια και μεταβολή. Και όσο θα λείπουν οι αποδείξεις ζωής τόσο η συλλογική μνήμη θα ατονεί και τα επίσημα αρχεία, οι γραπτές μαρτυρίες και η Τέχνη θα είναι τα μόνα καταφύγια όπου θα προστρέχουμε για να προστατεύσουμε την μνήμη μας, με το βάσιμο ενδεχόμενο κάποια στιγμή να το αντιλαμβανόμαστε απλώς ως ένα γεγονός, απεχθές μεν αλλά γραφικό.

Όχι με το "Night Will Fall" - ένα σοκαριστικό ντοκιμαντέρ που ενσωματώνει σπάνιο αρχειακό υλικό. Κατόπιν εντολής της Βρετανικής Κυβέρνησης το 1945 ο Sidney Bernstein, στέλεχος τότε του Υπουργείου Πληροφοριών, έπρεπε να δημιουργήσει μία ταινία η οποία θα τους παρείχε αδιάσειστες αποδείξεις των εγκλημάτων των Ναζί. Έτσι, σαν σήμερα, στις 11 Απριλίου 1945 μαζί με την πρώτη αμερικανική στρατιωτική μονάδα απελεθεύρωσης έφτασε στο στρατόπεδο εξοντώσεως -όπως τα αποκαλούσε ο Ιάκωβος Καμπανέλλης, κι όχι συγκεντρώσεως- του Μπούχενβαλντ και η βρετανική μονάδα κινηματογράφησης. Πολλά χιλιόμετρα φιλμ χρησιμοποιήθηκαν, πάμπολες λεπτομέρειες καταγράφησαν ενώ πίσω στην Βρετανία, το υπουργείο είχε ήδη προσλάβει τους πιο εξαιρετικούς επαγγελματίες κάθε είδους για την παραγωγή της ταινίας - σεναριογράφους, μοντέρ, σκηνοθέτες (βλ. Άλφρεντ Χίτσκοκ). Τα φιλμ αυτά, ωστόσο κρίθηκαν, για πολιτικούς λόγους, υπερ-ευαίσθητο υλικό και γι' αυτό αρχειοθετήθηκε και εγκαταλείφθηκε επ' άπειρον. Μόλις το 2008, το Imperial War Museum και ο σκηνοθέτης-ανθρωπολόγος André Singer χρησιμοποιούν ένα μέρος από αυτό το αυθεντικό υλικό και δημιουργούν το συγκεκριμένο ντοκιμαντέρ που προβλήθηκε για πρώτη φορά από το Κανάλι 4 του BΒC πέρυσι, εβδομήντα χρόνια από την απελευθέρωση του Άουσβιτς. 

Tο ντοκιμαντέρ εξιστορεί  την ιστορία κινηματογράφησης των στρατοπέδων συγκέντρωσης και την τύχη της αρχικής ταινίας. Συνδυάζει την κινηματογραφία με την ιστορική αλήθεια, την μυθοπλασία και τη βιογραφία με τρόπο απρόσμενο και, κατά ένα περίεργο παιχνίδισμα της τύχης, μοιάζει να επαληθεύει την επιθυμία του Ισπανού συγγραφέα για μια φιλμική μεταφορά της πεζογραφικής καταγραφής της ιστορίας του - πολλές σεκάνς είναι σαν να αναπαριστούν την αφήγηση του Σεμπρούν από το δεύτερο μέρος του βιβλίου όπου ο συγγραφέας με αφορμή ένα μουσικό σύνολο τζαζ που υπήρχε στο Μπούχενβαλντ, περιγράφει γλαφυρά τις πρώτες ημέρες της απελευθέρωσης του στρατοπέδου από την 3η Αμερικανική Στρατιά του Πάτον. Από αυτό το σημείο και μετά, η αφήγηση του Σεμπρούν στο βιβλίο θα επιστρέψει στο σήμερα και στο ξενοδοχείο "Λυτεσιά" όπου κάθεται ο συγγραφέας.  

O Χόρχε Σεμπρούν δεν μπόρεσε να ολοκληρώσει τις "Ασκήσεις επιβίωσης" όπως σχεδίαζε - τον πρόλαβε η αρρώστεια το 2011. Ωστόσο, με βάση ετούτο το βιβλίο μπορώ κάλλιστα να υποθέσω ότι στο σύνολό του θα ήταν ένα έργο ιδιαίτερα αξιόλογο γιατί, εκτός των αρχειοθετημένων ντοκουμέντων που χρησιμοποιεί για να στοιχειοθετήσει τις μνήμες του, ο συγγραφέας καταθέτει έναν πρώτο απολογισμό όχι μόνο για την εμπειρία των βασανιστηρίων αλλά και για το ηθικό κριτήριο, τις καθαρά ανθρώπινες αξίες και αρετές, τους λόγους να ζει κανείς, τις επίγειες μάχες και το όφελος της ήττας, αν όντως υπάρχει κάτι τέτοιο στην περίπτωσή του. "Είναι δυνατός ένας απολογισμός;" αναρωτιέται κάποια στιγμή. Αναμφισβήτητα. Ο Ρεζίς Ντεμπραί στον  πρόλογο του βιβλίου υπερθεματίζει.

Συγγραφέας αλλά και πολιτικός, ο Σεμπρούν ήταν αμφίθυμος ως προς τον ρόλο που παίζει η συλλογική μνήμη στην ιστορία της Ευρώπης. Ως συγγραφέας, επέστρεφε στο παρελθόν, στις ασύλληπτες στιγμές της Ευρωπαϊκής ιστορίας και αντλούσε υλικό για το σημαντικότατο έργο του. Ως πολιτικός, ωστόσο, που υπηρέτησε για τρία χρόνια (1988-1991) στην σοσιαλιστική Κυβέρνηση του Φελίπε Γκονζάλες από τη θέση του υπουργού Πολιτισμού, προέτασσε το μέλλον για τις νέες γενιές των Ευρωπαίων. Κι ακριβώς ετούτες οι νέες γενιές πιστεύω πως έχουν ανάγκη από τέτοιες εικόνες και τέτοιες γραπτές μαρτυρίες για να κατανοήσουν το μέγεθος, τις αιτίες, το βάθος της θηριωδίας. Να μπορέσουν να διακρίνουν τις μορφές τις οποίες ενδύεται ο φασισμός και να εξουδετερώσουν, στην συνέχεια, τις έκκεντρες, παράλληλες ή και εφαπτόμενες εκδοχές του στο παρόν· στο σήμερα, εδώ και τώρα.

 

Ο ισπανός συγγραφέας αναμετρήθηκε με το παρελθόν του και με την υπέρβαση εαυτού μάς έδωσε την ευκαιρία να οικειοποιηθούμε ψυχικές εμπειρίες που δεν θα μπορούσαμε με κανέναν άλλο τρόπο να μάθουμε. Κι ετούτη η ενσυναίσθηση είναι ένας από τους σημαντικότερους λόγους ύπαρξης της λογοτεχνίας, ιδίως της στρατοπεδικής - πως αλλιώς μπορούμε να προχωρήσουμε σε ένα μέλλον πολύ καλύτερο, δίχως κανενός είδους ασκήσεις επιβίωσης;  

Σημειώσεις: Η πρώτη φωτογραφία αντλήθηκε από την El Pais. Η σύνθεση της δεύτερης φωτογραφίας ανήκει στον Anselm Kiefer κι έχει τίτλο μία φράση του Corneille από το θεατρικό του Ελ Σιντ - Cette obscure clarté qui tombe des étoiles / Αυτή η λάμψη που πέφτει απ' τα άστρα. "Το Πέρασμα της Στυγός"  ανήκει στον Φλαμανδό Joachim Patinir. Η εγκατάσταση στην τρίτη φωτογραφία ανήκει στη νέα εικαστικό Ειρήνη Βλαβιανού κι έχει τίτλο "Tension Project".