Η ιστορία αλλιώς

Λέγεται πως κάθε βιβλίο του E.L. Doctorow  έχει εντελώς διαφορετικό ύφος από εκείνα που προηγούνται αλλά δυστυχώς δεν μπορώ να το επιβεβαιώσω μιας και έχω διαβάσει μόνο δύο από τα έξι που κυκλοφορούν σε ελληνική μετάφραση και το πρώτο ήταν κάπου στις αρχές του 1990. Από τα λίγα που θυμάμαι είναι ότι το "Μπίλυ Μπάθγκεϊτ", συμπεριελήφθη στην βραχεία λίστα των Pulitzer και βραβεύτηκε με τα βραβεία National Book Critics Award και το PEN/FAULKNER Award. Θυμάμαι, επίσης, ότι το είχα διαβάσει μονορούφι.

"Η Στρατιά" (μετάφραση της Τίνας Θέου, Πόλις, 2010) που μόλις τελείωσα έχει, κατά σύμπτωση, την ίδια συγκομιδή διακρίσεων και βραβείων.  Ωστόσο, είναι ένα βιβλίο που εάν δεν μου το χάριζαν δεν θα το διάβαζα διότι ενώ μου αρέσουν τα ιστορικά μυθιστορήματα, εδώ και καιρό, κρατούσα μια απόσταση από εκείνα που αφορούν σε πολεμικές περιόδους, πολύ περισσότερο δε σε εμφυλίους, μάχες σώμα με σώμα, ματωμένη εξαθλίωση, ετοιμόρροπη επιβίωση και ανθρώπους έρμαια ενός ρατσισμού που εκπνέει... Δεν ξέρω γιατί. Να όμως που ο E.L. Doctorow κατάφερε με την γραφίδα του να με αιχμαλωτίσει και να διαγράψει κάθε μου επιφύλαξη.

Θέμα του βιβλίου είναι η πορεία του στρατηγού Γουίλιαμ Τέκαμσε Σέρμαν μέσα από την Τζώρτζια, την Νότια και την Βόρεια Καρολίνα, τις τρεις τελευταίες πολιτείες της Αμερικής / προπύργια της δουλείας που αντιτίθενται στην Ένωση. Ο στρατηγός Σέρμαν ηγείται μιας στρατιάς  εξηνταδύο χιλιάδων ανδρών στους οποίους προστίθεται σταδιακά ένα πλήθος από απελεύθερους νέγρους που τους ακολουθούν παίρνοντας μια πρώτη γεύση της πολυπόθητης ελευθερίας χωρίς στην ουσία όμως να ξέρουν τί  να την κάνουν.  Όλη αυτή η στρατιά "... μια μη ανθρώπινη μορφή ζωής. Φαντάσου, ένα πελώριο αρθρωτό σώμα, που για να κινηθεί συστέλλεται και διαστέλλεται με ρυθμό είκοσι ή εικοσιπέντε χιλιομέτρων την μέρα, ένα πλάσμα μήκους τριάντα χιλιομέτρων. Το σχήμα του είναι σωληνοειδές και τα πλοκάμια του απλώνονται στους δρόμους και τις γέφυρες που διασχίζει. Οι έφιπποι άντρες του λειτουργούν δίκην αισθητήρων.  Καταναλώνει τα πάντα στο διάβα του." Για την ακρίβεια, η Στρατιά λεηλατεί και καταστρέφει οτιδήποτε προκειμένου να επιβιώσουν στρατιώτες κι "ακόλουθοί" της και να πάρουν δύναμη μέχρι την επόμενη μάχη.

Σε αντίθεση με τα περισσότερα ιστορικά μυθιστορήματα που εστιάζουν στις ζωές συγκεκριμένων ανθρώπων ενώ το ιστορικό γεγονός εκτυλίσσεται περιμετρικά τους, ο Έντγκαρ Λώρενς Ντοκτοροου αντιστρέφει την "πεπατημένη" και ασχολείται με το ιστορικό γεγονός αυτό καθ' αυτό: εδώ, με την επέλαση του στρατού της Ένωσης (δλδ των Βορείων) και μέχρι την υπογραφή της λήξης του πολέμου. Γράφει ένα ομοιόμορφο, μετα-μοντέρνο και συναρπαστικό κείμενο με συνεχή αφήγηση - ο συγγραφέας δεν χρησιμοποιεί παρά ελάχιστα σημεία στίξης. "Μου αρέσει το κόμμα. Σιχαίνομαι τις άνω τελείες, δεν νομίζω πως ανήκουν σε μια ιστορία. Κι έχω εγκαταλείψει τα εισαγωγικά εδώ και πολύ καιρό. Ανακάλυψα πως δεν τα χρειαζόμουν, ήταν σαν μυγοφτύματα στην σελίδα. Εάν το κάνεις σωστά, λέει, ο αναγνώστης θα καταλάβει ποιος μιλά". Και είναι εκπληκτικό πως μέσα στην σφοδρότητα και την ωμότητα του πολέμου "ακούμε" τις φωνές ακόμη και των πιο "μικρών" κι "ασήμαντων" χαρακτήρων. Λευκοί και μαύροι, καλοί ή κακοί ο Ντοκτοροου δεν προσδιορίζει και δεν χρωματίζει κανέναν πέρα από το να περιγράψει τις πράξεις του καθενός κι αυτό είναι ένα ακόμη επίτευγμά του. Εκτός βέβαια από το γεγονός ότι ασχολείται με την θολή, μουντζουρωμένη πίσω όψη της λαμπρής νίκης των Ενωτικών.

Η όμορφη Νότια αριστοκράτισσα Έμιλυ Τόμσον ακολουθεί τον Γερμανό γιατρό Βρέντε Σαρτόριους που υπηρετεί στον στρατό της Ένωσης και γίνεται βοηθός του. Θα προσπαθήσει μάταια να του μάθει πως ορισμένα πράγματα της ανθρώπινης ψυχής δεν μπορούν να διαμελιθούν και αναλυθούν με τον τρόπο ενός χειρουργού εν ώρα υπηρεσίας. Η Έμιλυ θα τον εγκαταλείψει καθώς συνειδητοποιεί πως ο γιατρός έχει απορροφηθεί τόσο πολύ για την επιστήμη του που έχει καταντήσει ψυχρός κι απάνθρωπος. Το κωμικοτραγικό ντουέτο των Άρλι και Γουίλ, δύο στρατιωτών της Συνομοσπονδίας (δλδ των Νοτίων), αλλάζουν συνεχώς ταυτότητα και στρατόπεδο προκειμένου να επιβιώσουν ενώ η Μάτι Τζέιμσον, τυπική κυρία Νότιου γαιοκτήμονα θα βιώσει τον πόλεμο σε όλη του την βιαιότητα αφού θα χάσει περιουσία, σύζυγο και τον πρωτότοκο γιο της από την επέλαση της Στρατιάς. Αντίθετα, η δεκαοκτάχρονη Νότια καλλονή Μαρί Μπούζερ και η μητέρα της επωφελούνται από τους αξιωματικούς της Ένωσης για να φτάσουν με ασφάλεια (δλδ προστασία και ίδιον όφελος) στα βόρεια.  Η Περλ, η όμορφη μιγάδα με το λευκό δέρμα που θα μπορούσε να έχει ξεπηδήσει από το χέρι της Τόνι Μόρρισον, διανύει όλη την απόσταση, από την πρώτη μέχρι την τελευταία σελίδα του μυθιστορήματος με θάρρος κι ευελιξία. Μεταμορφώνεται σε τυμπανιστή της Στρατιάς, μαθαίνει να διαβάζει και προσφέρει τις υπηρεσίες της στο ιατρείο του Σαρτόριους. Βρίσκει τον μικρότερο γιο της Μάτι, της πρώην ιδιοκτήτριά της και τους δείχνει τον δρόμο για ασφαλή επιστροφή στο υποστατικό τους. Η Περλ μαζί με τον Στήβεν Γουόλς, τον νεαρό αξιωματικό που ερωτεύεται, είναι οι μόνοι που πορεύονται προς το μέλλον καθώς οι περισσότεροι ήρωες του βιβλίου έχουν μικρό κύκλο ζωής - ο Ντόκτοροου κλείνει αυτούς τους κύκλους με τον πιο απλό κι αβίαστο τρόπο όσο τραγικό κι επώδυνο κι αν είναι αυτό. "Και με  την παλάμη του ο Άλμπιον έσπρωξε την πρόκα βαθιά μέσα στον εγκέφαλό του."

Η "Στρατιά" μου έδωσε την εντύπωση πως ο συγγραφέας είχε ιδιαίτερα καλή διάθεση όταν το έγραφε - είναι γνωστή η έφεση και η προτίμηση του Ντοκτοροου να συνδυάζει πραγματικούς χαρακτήρες, ιστορικά γεγονότα και μυθιστορηματικές περσόνες με τρόπο συναρπαστικό. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, το ότι τα βιβλία του μεταφέρονται με εξίσου μεγάλη επιτυχία στον κινηματογράφο. Το χιούμορ του, επίσης, είναι σχεδόν ιαματικό - αντισταθμίζει τις τραγικές στιγμές με θαυμάσια ισορροπία και η γλώσσα του, λυρική με έναν λιτό και σαφή τρόπο, δεν σε "πνίγει". Οι διάλογοι και οι σκέψεις των πρωταγωνιστών του απηχούν την εποχή τους ενώ την ίδια στιγμή συνομιλούν και με το δικό μας παρόν μιας και οι ανάγκες της ανθρώπινη υπόστασης είναι διαχρονικές καθώς "... ο άτιμος ο πόλεμος δεν είχε καταστρέψει μόνο τη χώρα τους, αλλά και ό,τι θεωρούσαν δεδομένο περί ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Πόσο ισχνές, επίπλαστες αξίες είναι η οικογένεια, ο πολιτισμός, η θέση μας στην ιστορία, αφού διαβρώνονται τόσο εύκολα."

Το μυθιστόρημα δεν έχει παρά μόνο μια-δυο ημερομηνίες που είναι αρκετές για να το εντάξουν στο σωστό χρονικό πλαίσιο ώστε να μπορεί ο αναγνώστης να ακολουθεί την εξέλιξη της πορείας χωρίς να έχει ειδικές γνώσεις μιας και ο αμερικανικός εμφύλιος είναι ένα θέμα με το οποίο δεν είμαστε ιδιαίτερα εξοικειωμένοι. Ο εκτενής πρόλογος της Αν. Καλφοπούλου συμπληρώνει τούτο το κενό - δίνει ακριβή στοιχεία και λεπτομέρειες που σε βοηθούν να δεις τις πραγματικές διαστάσεις τόσο του αμερικανικού εμφυλίου όσο και του έργου του Ντόκτοροου στο σύνολό του. Εγώ, όμως, ευκαιρία ήθελα κι έτσι ψάχνοντας διαπίστωσα ιδίοις όμμασι το κυριότερο χαρακτηριστικό του συγγραφέα που συμφωνα με την κ.Καλφοπούλου είναι να αξιοποιεί ιστορικά γεγονότα και προσωπικότητες μεταπλάθοντας και μεταμορφώνοντάς τα ανάλογα με την φαντασία του -  ο Ντοκτοροου συλλαμβάνει μια άλλη όψη της Ιστορίας που προσθέτει, ανατρέπει ή/και παρωδεί γεγονότα και πρόσωπα που απαρτίζουν την ιστορική μνήμη και τους μύθους της. Κι όλα αυτά  για να μιλήσει για την ανθρώπινη συμπεριφορά.

Όσο γι' αυτό το τελευταίο, ίσως είμαι υπερβολική αλλά, γράφοντας αυτήν την ανάρτηση μετά από μια νύχτα πυρκαγιών και καταστροφής υλικών και άυλων αγαθών, δεν μπόρεσα να μην νιώσω πως η "Στρατιά" αφορά ακόμη και το πολύ δικό μας, πραγματικό, σήμερα.

UpDate:  Αφού είδα αυτό το ενδιαφέρον βίντεο, ξαναδιάβασα την ανάρτηση κι έχω την εντύπωση πως άφησα να εννοηθεί πως ο E.L. Doctorow παραποιεί την Ιστορία και διαστρεβλώνει με μυθοπλαστικό τρόπο τα γεγονότα. Δεν είναι όμως έτσι. Όπως γράφω πιο πάνω, ψάχνοντας να βρω περισσσότερες πληροφορίες σχετικά με το μυθιστόρημα και την εποχή που περιγράφει, διάβασα και είδα όλα αυτά που περιγράφει ο Ντοκτοροου -  απ' όσο μπορώ να συμπεράνω, οι λίγες ημερομηνίες που παραθέτει είναι ιστορικά ακριβείς και τα ιστορικά γεγονότα που περιγράφει (πχ. η συνάντηση των δύο στρατηγών των αντίπαλων στρατοπέδων με τον πρόεδρο Λίνκολν) πράγματι συνέβησαν. Δεν είμαι ιστορικός, ερευνητής ή ειδικός επί της ιστορικής πεζογραφίας αλλά υποθέτω ότι αυτό που έκανε στην "Στρατιά" ο Ντοκτοροου με τον δικό του ξεχωριστό τρόπο ήταν να γεμίσει το κενό ανάμεσα στην ακριβή και λακωνική παράθεση ιστορικών γεγονότων από τις επίσημες Αρχές και στα μετόπισθεν  της Ιστορίας όπου δρούσαν (και δρουν) άνθρωποι. Αυτό, άλλωστε, δεν κάνουν οι συγγραφείς με την φαντασία τους; Το ότι ο Ντοκτοροου χρησιμοποίησε, για παράδειγμα, τον Μάθιου Μπρέιντυ (βλ.Σημειώσεις) για να δημιουργήσει τον μυθιστορηματικό κύριο Κλαπ είναι ένα δείγμα αυτής της μετάπλασης μιας ιστορικής προσωπικότητας που αναφέρω πιο πάνω. Θα μπορούσα να αναφέρω κι άλλα παραδείγματα αλλά τούτο είναι ένα βιβλιοφιλικό μπλογκ που ασχολείται με την απόλαυση (ή όχι) της ανάγνωσης. Και η Στρατιά, παρ' όλο το πολεμικό, και δυσάρεστο, θέμα του είναι ένα όμορφο βιβλίο.

Σημειώσεις: Η πρώτη φωτό δείχνει την στρατοπεύδευση του στρατού της Ένωσης έξω από το Πήτερσμπεργκ, στη Βιρτζίνια και αποδίδεται στον Mathew Brady, τον πατέρα της φωτοδημοσιογραφίας όπως τον αποκαλούν και δικαίως μιας και απαθανάτισε τον αμερικανικό εμφύλιο πόλεμο με  χιλιάδες (φωτογραφικές) πλάκες. Η δεύτερη λιθογραφία έχει τίτλο "Harriet" και ανήκει στην Elizabeth Catlett Mora, καλλιτέχνιδα με πολιτικά φορτισμένο έργο. H τρίτη φωτογραφία είναι από το εξώφυλλο της ελληνικής έκδοσης.