Να ζει κανείς ή

να λειτουργεί;

Η πρώτη ανάγνωση του σημαντικότερου, σύμφωνα με τις δηλώσεις του αλλά και την εκτίμηση των κριτικών, βιβλίου του Graham Greene ήταν κάποιες δεκαετίες πριν, στο πρωτότυπο, και το είχα διαβάσει μόνο κατά το ήμισυ - πολλές οι άγνωστες λέξεις τότε, πολύ μικρή η γραμματοσειρά των εκδόσεων Penguin, πολύ επιτακτική η θρησκευτική θεώρηση του μυθιστορήματος που ερχόταν σε αντίθεση με εκείνο που εγώ θεωρούσα πως διάβαζα. Τώρα, με την ολοκλήρωση του "Η Δύναμις και η Δόξα" (μτφρ Μαργαρίτας Ζαχαριάδου - Πόλις, 2015) επαληθεύονται οι σκέψεις μου - είναι, πράγματι, ένα μυθιστόρημα όπου διασταυρώνονται η θρησκεία με την πολιτική. Είναι, όμως πρώτα απ' όλα, ένα μυθιστόρημα βαθιά ανθρωπιστικό.  

Η ιστορία ξεκινά από την προκυμαία ενός λιμανιού όπου ο κύριος Τεντς, ένας από τους οδοντιάτρους της πόλης, ψάχνει ένα φορτίο αιθέρα. Κάτω από τον καυτό ήλιο του μεσημεριού, συναντά έναν άντρα με "στρογγυλό και ρουφηγμένο πρόσωπο με τη μουτζούρα από τα γένια τριών ημερών. (...) Στεκόταν άκαμπτος στον ίσκιο, μικρόσωμος, ντυμένος με μαύρο κοστούμι πόλης και με έναν μικρό χαρτοφύλακα στα χέρια." Είναι ο πρωταγωνιστής του μυθιστορήματος, ένας ανώνυμος Καθολικός ιερέας που διώκεται από το καθεστώς. Δεν είναι όμως ένας τυπικός ιερέας. Είναι ένας λειτουργός που έχει πλήρη επίγνωση της απελπισμένης ανεπάρκειάς του και των αμαρτιών που κουβαλά καθώς γυρνά από χωριό σε χωριό προσπαθώντας να αποφύγει τον υπαστυνόμο που είναι αποφασισμένος να τον συλλάβει. Κι όσο πιο πολύ κρύβεται, τόσο περισσότερο τον πλησιάζει ο διώκτης του.

Είναι γνωστό πως τα βιβλία του Γκράχαμ Γκρην είναι και θαυμάσια κοινωνικά μυθιστορήματα καθώς ο συγγραφέας χρησιμοποιούσε τις εμπειρίες από τα ταξίδια του για να μεταφέρει με πιστότητα, μέσω της πρόζας, τις κοινωνικές συνθήκες της χώρας στην οποία τοποθετούσε το κάθε μυθιστόρημά του - στο "Ο ήσυχος Αμερικανός" ήταν το Βιετνάμ της δεκαετίας 1950, στο "Οι θεατρίνοι" η Αϊτή του Πάπα-Ντοκ κι εδώ, το Μεξικό επί πρωθυπουργίας Plutarco Elías Calles. Το "Η Δύναμις και η Δόξα"  εκτυλίσσεται την περίοδο 1926-1928 όταν η διακυβέρνηση του Κάλλες, ο οποίος είχε κηρύξει παράνομη την Καθολική Εκκλησία από το 1917 με συνταγματική ρύθμιση, ήταν στο αποκορύφωμά της - οι σφοδρές διώξεις που είχε εξαπολύσει ο Κάλλες οδήγησαν σε εμφύλιο μεταξύ Καθολικών ανταρτών και κυβερνητικών δυνάμεων. Ο Πόλεμος των Cristeros, όπως ονομάστηκε, είχε αποτέλεσμα από τους 4.500 ιερείς που υπήρχαν στο Μεξικό, το 1934 να έχουν απομείνει μόνο 334 με άδεια της κυβέρνησης για να υπηρετήσουν 15 εκατομμύρια ανθρώπους. Οι υπόλοιποι, όσοι δεν είχαν αρνηθεί την πίστη τους και δεχθεί, στην συνέχεια, την κυβερνητική σύνταξη, είχαν στην κυριολεξία εξολοθρευτεί - είτε είχαν μεταναστεύσει είτε εκδιωχθεί/εκτελεστεί/δολοφονηθεί. 

Κάτω από αυτές τις συνθήκες, η κοινωνική πραγματικότητα ήταν αδυσώπητη - ο τόπος σκληρός, άγονος και ρημαγμένος με εκκλησίες καμμένες και οτιδήποτε άλλο σχετικό απαγορευμένο. Και οι άνθρωποί του αμόρφωτοι, μίζεροι και εξαθλιωμένοι.  Ωστόσο, οι περισσότεροι διατηρούν εκείνο που, σύμφωνα με την George Eliot, αποδεικνύει την ανθρώπινη και ηθική υπόστασή τους - κατανοούν και συμμερίζονται τον ανθρώπινο πόνο και επιδεικνύουν αλληλεγγύη παρ' όλες τις απαγορεύσεις και τις αντίστοιχες ποινές. Η δεκαεξάχρονη κόρη των Φέλλοους προσφέρει τροφή, ποτό και καταφύγιο στον ανώνυμο φυγά· η Μαρία, η χωρική με την οποία ο ιερέας έκανε παιδί, τον σώζει από την έφοδο του υπαστυνόμου στο σπίτι της· στην επιθεώρηση που διατάσσεται στην πλατεία του χωριού κανείς δεν τον προδίδει αν και ο υπαστυνόμος τούς εκβιάζει με την απειλή ομήρων, τους οποίους και σκοτώνει στην συνέχεια, εάν δεν παραδώσουν τον ιερέα· το ζεύγος των αδερφών Λερ του προσφέρει άνετη φιλοξενία και τα εφόδια για να συνεχίσει την πορεία του ως τα σύνορα. Στο μυθιστόρημα περιφέρονται και πολλά άλλα "πρόσωπα, τρομαγμένα και ευπειθή και σημαδεμένα από την πείνα", το ίδιο ανώνυμα με τον ιερέα. Δεν λείπει, βεβαίως, και η μορφή ενός άντρα "πολύ χοντρός, με τριπλοδάγονο: φορούσε γιλέκο, παρά την τρομερή ζέστη, και αλυσίδα για ρολόι τσέπης" που παζαρεύει κρασί και μπράντυ με τον ανώνυμο ιερέα. Υπάρχει, επίσης, μια επηρμένη θρησκευόμενη - η χωρική που βρίσκεται στο ίδιο κελί με τον ανώνυμο ιερέα και προτάσσει με επιμονή την πίστη της στον Θεό ως ηθικό προτέρημα ενώ συνεχώς περιαυτολογεί για το τίποτα. Όπως και ο προδότης - ένας μιγάς, που οδηγεί τον ιερέα στην καταδίκη του.

Η δραματική πάλη μεταξύ καλού-κακού, και αρετής-αμαρτίας είναι κύριο στοιχείο στο έργο του Γκρην. Στο "Η Δύναμις και η Δόξα" όμως είναι κυρίαρχο - εμφανίζεται σχεδόν σε κάθε σελίδα, και συνδυάζεται με το επίσης δύσκολο δίπολο ταπεινότητας- έπαρσης. Ο ανώνυμος ιερέας του Γκρην δεν αρνείται την πίστη του, δεν συντάσσεται με την κυβέρνηση και δεν μεταναστεύει αν και το προσπαθεί. Είναι ένας φυγάς που παρά τον άμεσο κίνδυνο, συνεχίζει να εκτελεί το καθήκον του (τελεί λειτουργίες σε σκοτεινές αποθήκες, εξομολογεί σε φυλακές και σε στάβλους και κοινωνεί) με τους απλούς χωρικούς που τον εμπιστεύονταν ως άμεμπτο εκπρόσωπο του Θεού ενώ παράλληλα δεν αντιστέκεται πλέον στις ανθρώπινες αδυναμίες του - πίνει κονιάκ και κρασί και αρχίζει να αγαπά -με άγαρμπο κι ενοχικό τρόπο- την εξώγαμη κόρη του.

Αυτή η εσωτερική σύγκρουση δημιουργεί στον φυγά-ιερέα μία παρατεταμένη αμφιθυμία για την οποία η ψυχολογία σήμερα διαθέτει επιστημονικές μεθόδους για την αντιμετώπισή της ενώ η θρησκεία τότε φαίνεται πως δεν διέθετε καθόλου ικανοποιητικές απαντήσεις. Έτσι, κουρασμένος από όλο αυτό το ρίσκο και το κρυφτό ο παπαμέθυσος -όπως ο ίδιος αποκαλεί τον εαυτό του- θα εμπιστευθεί, εν γνώσει του, έναν μιγά που θα τον οδηγήσει κατευθείαν στα χέρια του υπαστυνόμου. Στο τέλος, ο άτεγκτος εσωτερικός κριτής του παπαμέθυσου θα βαδίσει προς τον θάνατο γυμνός αφού η θρησκεία δεν θα του δώσει ούτε την ικανοποίηση που δίνει σε έναν αμαρτωλό - μέχρι και ο έκπτωτος Πάτερ Χαβιέ αρνείται να τον εξομολογήσει.    

Το βιβλίο διαβάζεται με μεγάλο ενδιαφέρον καθώς υπάρχουν στιγμές όπου η αφήγηση σού μεταδίδει την αίσθηση του επείγοντος, ή και της ματαιότητας ακόμη ενώ κάποιες άλλες αναδύουν έναν δυναμισμό που έρχεται σε αντίθεση με την απελπιστική κατάσταση του παπαμέθυσου και την γενικότερη υπαρξιακή αμφιθυμία του. Υπάρχουν, επίσης, στιγμές απίθανης οξυδέρκειας του συγγραφέα, όπως οι περιγραφές της σωματικής λατρείας των αυτόχθονων Ινδιάνων που είχαν ασπαστεί τον Καθολικισμό. Με εξίσου μεγάλο ενδιαφέρον διαβάζονται και τα ένθετα κείμενα που συνοδεύουν την έκδοση - η εισαγωγή του John Updike και το επίμετρο του Σταύρου Ζουμπουλάκη παρέχουν ουσιαστικές λεπτομέρειες  και πληροφορίες για τα ταξίδια του Γκρην στο Μεξικό και στο Ταμπάσκο, τη δημιουργία του "Η Δύναμις και η Δόξα", την θρησκευτική πίστη και την συνειδησιακή κατάσταση του παπαμέθυσου και διαφωτίζουν έτσι το αρχικό κείμενο. Η εξαιρετική μετάφραση της Μαργαρίτας Ζαχαριάδου έκανε το μυθιστόρημα πιο θελκτικό και "ζωντανό", πιο μεστό νοήματος καθώς, για να φέρω ένα παράδειγμα, χρησιμοποίησε στον τίτλο του μυθιστορήματος τα αυθεντικά λόγια της εκκλησιαστικής προσευχής στα οποία παραπέμπει το πρωτότυπο "The power and the glory" και δεν αρκέστηκε σε μια απλουστευμένη δημοτική. Ανέδειξε, επίσης, και  το πόσο εκλεπτυσμένα διατυπώνει τις σκέψεις του ο συγγραφέας.

Το μυθιστόρημα μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο το 1964 από τον John Ford με τον  Henry Fonda στον πρωταγωνιστικό ρόλο. Δεν ενθουσιάσε το κοινό, ήταν ωστόσο ένα έντονα εικαστικό σύνολο - η ταινία συνδυάζει στοιχεία γερμανικού εξπρεσσιονισμού με θρησκευτική ιδεολογία και αγγλική λογοτεχνία, με αποτέλεσμα να παραμένει ακόμη και σήμερα, κατά γενική ομολογία, μία από τις πιο απολαυστικές ταινίες όλων των εποχών. Το ίδιο ισχύει και για το βιβλίο - μία διευσδυτική, ανελέητα ρεαλιστική μελέτη της απόγνωσης, του καθήκοντος και της εξιλέωσης στην οποία ο Γκράχαμ Γκρην χειρίζεται  ένα σημαντικό ηθικό δίλημμα με σκεπτικισμό, ευθύβολους συλλογισμούς για την ανθρώπινη συνθήκη, συνείδηση και ανεκτικότητα, πλούσια γλωσσική έκφραση, προκλητικές σκέψεις και έντονους ρυθμούς. 

Κάτι μου λέει πως ετούτη η περιπετειώδης τοποθέτηση περί πίστεως είχε γοητεύσει και τον Κρίστοφερ Χίτσενς.
 

Σημειώσεις: Στην πρώτη φωτογραφία είναι ο Laurence Olivier από την τηλεοπτική μεταφορά του μυθιστορήματος, η οποία δεν γνώρισε ιδιαίτερη απήχηση. Στο κέντρο η φωτογραφία αγνώστου καλλιτέχνη δείχνει το άγημα του μεξικανικού στρατού που εκτέλεσε τον Ιησουίτη κληρικό Μιγκέλ Αγκουστίν Προ. (Aντλήθηκε από εδώ). Το εικαστικό είναι μία φωτογραφία που τραβήχτηκε το 1961 στο Μεξικό από τον αμερικανό Aaron Siskind - η οδός San Luis Potosi 16, όπως είναι και ο τίτλος της.