"Whose side are you on?" 

"I don't know."

Είτε με την έννοια της αδιαφορίας είτε με εκείνη της αντικειμενικότητας, η ουδετερότητα δεν είναι ένα από τα χαρακτηριστικά του Βρετανού κλασικού Graham Greene που φημιζονταν για την κυκλοθυμία και την μεροληψία του. Είναι ωστόσο εκείνο που χαρίζει στον Τόμας Φάουλερ, τον  κεντρικό   ήρωα  ενός  από  τα  πιο  δημοφιλή   μυθιστορήματά  του, το  "Ο ήσυχος Αμερικανός" (μτφρ Γιώργου Τσακνιά - Πόλις, 2013) που εκτυλίσσεται κατά την διάρκεια του αποικιοκρατικού πολέμου του ΄50 στο Βιετνάμ - τότε ακόμη Ινδοκίνα.

Ο μεσήλικας Φάουλερ καλύπτει για λογαριασμό μεγάλης βρετανικής εφημερίδας τον αποικιοκρατικό πόλεμο της Γαλλίας στο Βιετνάμ. Έχει αφήσει πίσω στο Λονδίνο την ερωτική σχέση που κατέστρεψε τον γάμο του με την Έλεν και στην Σαϊγκόν, όπου είναι εδώ και χρόνια εγκατεστημένος, συζεί με την όμορφη και κατά πολύ νεότερή του Φουόνγκ - μια σχέση που βασίζεται περισσότερο στην ανάγκη του να έχει κάποιον να καλύπτει τις ερωτικές επιθυμίες του και να του ετοιμάζει τις πίπες με όπιο παρά στην αγάπη. Από την πλευρά της η Φουόνγκ δέχεται πειθήνια τούτη την κατάσταση με ένα μόνο αντάλλαγμα:  την οικονομική ασφάλεια που της παρέχει ο γάμος που ελπίζει να της προτείνει ο Φάουλερ. Κάτι τέτοιο όμως είναι αδύνατον να συμβεί καθώς ο Φάουλερ ξέρει πως δεν είναι τόσο νέος ή πλούσιος για να την αποκαταστήσει κι επιπλέον, παραμένει επισήμως παντρεμένος με την πρώην σύζυγό του η οποία ως πιστή Καθολική αρνείται το διαζύγιο. Γι' αυτό η αδερφή της Φουόνγκ κάνει ό,τι μπορεί για να της βρει έναν πιο κατάλληλο σύζυγο.
 
Ο Φάουλερ μένει αποστασιοποιημένος από το χάος του πολέμου και γενικά έχει παύσει να διεκδικεί την ζωή του και απλώς εργάζεται διεκπεραιωτικά - αντί για επιτόπια ρεπορτάζ, στέλνει κυρίως τα επίσημα δελτία τύπου των Γάλλων. Η ρουτίνα του θα διαταραχθεί όταν στο προσκήνιο εμφανίζεται ο Ώλντεν Πάιλ, ο ήσυχος Αμερικανός του τίτλου. Ο Πάιλ είναι ένα κολλεγιόπαιδο που φτάνει στην Σαϊγκόν ως μέλος μιας αμερικανικής αποστολής βοήθειας και μαζί του φέρνει και τις θεωρίες ενός ακαδημαϊκού, του Γιορκ Χάρντινγκ, που υποστηρίζει την ύπαρξη μιας Τρίτης Δύναμης ανάμεσα στον κομμουνισμό και στον γαλλικό αποικιοκρατισμό και τις οποίες ο Πάιλ υποστηρίζει με σθένος.

Όσο κι αν οι χαρακτήρες τους είναι τα δύο άκρα αντίθετα, ο Φάουλερ  παίρνει υπό την προστασία του τον Πάιλ. Η σχέση που προκύπτει είναι κωμικοτραγική. "Όλες μου οι συζητήσεις με τον Πάιλ έπαιρναν εντελώς αλλοπρόσαλες  κατευθύνσεις. Μήπως άραγε έφταιγε η ειλικρίνειά του που οι κουβέντες μας εκτροχιάζονταν τόσο συχνά; Ποτέ του δεν παρέκαμπτε τα δύσκολα σημεία." Κι ένα από τα πιο δύσκολα είναι η Φουόνγκ. Ο Πάιλ την ερωτεύεται και ενημερώνει με κάθε ειλικρίνεια και σοβαρότητα τον Φάουλερ ότι προτίθεται να της προσφέρει εκείνο που η κοπέλα επιθυμεί - ασφάλεια και προστασία με έναν γάμο στην Αμερική. Χμ... περίεργη αίσθηση απελευθέρωσης και τούτη - από την ηθική φυλακή των Βιετναμέζων για τις γυναίκες στην πουριτανικότητα του Αμερικανικού Ονείρου... Άχρηστες λεπτομέρειες δλδ για την μεγάλη αδερφή που θεωρεί τον Πάιλ το ιδανικό ταίρι για την Φουόνγκ.

Η κατάσταση περιπλέκεται κι άλλο όταν, χάρη στις διασυνδέσεις του, ο Φάουλερ μαθαίνει πως ο Πάιλ είναι στην πραγματικότητα μυστικός πράκτορας της CIA και οι εισαγωγές πλαστικού που κάνει προορίζονται για την κατασκευή βομβών κι όχι παιχνιδιών όπως διατείνεται ο Αμερικανός. Ακόμη και τότε, όμως, παραμένει δύσπιστος κι αποστασιοποιημένος. Στην θέα ωστόσο των νεκρών γυναικόπαιδων που αφήνει πίσω της μια ισχυρή έκρηξη στην Place Garnier, την κεντρική πλατεία της Σαϊγκόν, σε ώρα αιχμής ο Φάουλερ μπαίνει σε σοβαρές σκέψεις - μία προς μία οι πληροφορίες του επαληθεύτηκαν και καταδεικνύουν τώρα πως σκοπός του Πάιλ από την αρχή ήταν να εξοπλίσει με όπλα μια αποσχιστική ομάδα Βιετναμέζων ώστε να μπορέσει η αμερικανική κυβέρνηση να κατευθύνει έτσι -υπογείως, ως Τρίτη Δύναμη- τον πόλεμο σύμφωνα με τα συμφέροντά της. Και σαν να μην έφτανε αυτό, ο Γάλλος Επιθεωρητής Βιγκώ τον υποπτεύεται, χωρίς όμως να μπορεί να το αποδείξει, πως σχεδίασε την έκρηξη ως ερωτικά αντίποινα στον Πάιλ. 

"Πάντα έρχεται μια στιγμή που αλλάζουμε", είπα. "Μια στιγμή συναισθηματική..." κι ετούτη είναι η στιγμή του  Φάουλερ - έρχεται σε επαφή με τον Βρετανό σύνδεσμό του και τους Βιετναμέζους αντάρτες και παίρνει μέρος στο σχέδιο δολοφονίας του Πάιλ. Ακόμη και τώρα όμως δεν μπορεί να καθορίσει το κίνητρό του - είναι η κοινωνική συνείδηση, η βία της αμερικανικής πολιτικής ή ο έρωτας;

Πόλεμος, θάνατος, έρωτας, απώλεια - δύσκολο να διακρίνει κανείς σε ποιό απ' όλα τα θέματα δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα ο συγγραφέας καθώς το μυθιστόρημα είναι μια εξαιρετικά ισορροπημένη ιστορία. Ο Γκριν άλλωστε φημίζεται για την οξυδερκή σκιαγράφιση όλων των αποχρώσεων των μυθιστορηματκών χαρακτήρων του. "Ο κόσμος δεν είναι μόνο άσπρο μαύρο. Περισσότερο μοιάζει με άσπρο και γκρι" έλεγε. Έτσι, εκτός από τον ετοιμόλογο Φάουλερ με τους αιχμηρούς  διαλόγους και την πρωτοπρόσωπη αφήγησή του, χρωματίζει ανάλογα την παθητικότητα της Φουόνγκ και την αθωότητα και τον ιδεαλισμό του Πάιλ. Στα πρόσωπά τους ο Γκριν προβάλλει τα χαρακτηριστικά της πατρίδας του καθενός κάτι που γίνεται πολύ αισθητό στην περίπτωση του Πάιλ καθώς τον αποδίδει ως την προσωποποίηση του αμερικανικού "δόγματος", δλδ την επιβολή του Καλού πάση -κυριολεκτικά- θυσία. Το βιβλίο είναι γεμάτο παρατηρήσεις για την αμερικανική πολιτική κι αυτός είναι ο λόγος που θεωρείται αντι-αμερικανικό από την αρχή κιόλας της έκδοσής του. Τότε, θεωρήθηκε και προφητικό για την αποτυχημένη ανάμειξη της Αμερικής στο Βιετνάμ. Σήμερα θεωρείται βασικό ανάγνωσμα και για εκείνους που αναζητούν να κατανοήσουν την επίσης αποτυχημένη ανάμειξη της Αμερικής στο Ιράκ και στο Αφγανιστάν.

Έχοντας υπάρξει δημοσιογράφος αλλά και πράκτορας της φημισμένης ΜΙ6 (κι εδώ δεν μπορώ να μην σκεφτώ πως τελικά οι μυστικές υπηρεσίες της Μεγάλης Βρετανίας εκπαιδεύουν θαυμάσιους συγγραφείς - βλ. Τζον λε Καρρέ, Ίαν Φλέμινγκ) ο Γκράχαμ Γκριν μεταγράφει στο βιβλίο προσωπικές εμπειρίες από τις αποστολές του με τρόπο άμεσο, όχι όμως αυτούσιο. Σε μια επιστολή του συγγραφέα προς τους φίλους του στην Σαϊγκόν Ρενέ και Φουόνγκ -η οποία χρησιμοποιείται στην παρούσα έκδοση ως προλογικό σημείωμα- ο Γκριν  αναφέρει μεταξύ άλλων πως δανείστηκε μόνο δύο πράγματα - την διεύθυνση του σπιτιού τους για να στεγάσει έναν από τους ήρωές του και το όνομα της Φουόνγκ καθώς είναι "απλό, όμορφο και εύκολο στην προφορά". Ελάχιστα άλλα στοιχεία δανείστηκε, διευκρινίζει στη συνέχεια "και σίγουρα όχι τον χαρακτήρα οποιουδήποτε στο Βιετνάμ. Ο Πάιλ, ο Γκρέιντζερ, ο Φάουλερ, ο Βιγκώ, ο Τζο - για όλους αυτούς δεν υπήρξαν πραγματικά ζωντανά πρότυπα στη Σαϊγκόν ή στο Ανόι." Λέγεται ωστόσο πως εμπνεύστηκε τούτο το μυθιστόρημα και τον Πάιλ από έναν αμερικανό βοηθό που τον συνόδευε στην επιστροφή του στη Σαϊγκόν από μια δημοσιογραφική αποστολή στην Μπεν Τρε. Και είναι σίγουρο πως η έκρηξη στην κεντρική πλατεία της Σαϊγκόν βασίζεται σε πραγματικό γεγονός που άφησε πίσω του φρίκη και πολλά θύματα.

Για εκπρόσωπος της θρησκευτικής (βλ. Καθολικής) λογοτεχνίας ο Γκράχαμ Γκριν είναι, επίσης, πολύ ευθύς και κατηγορηματικός. Έναν απογοητευμένο ρεαλιστή θα τον αποκαλούσα: "Δεν θα ήμασταν όλοι πολύ καλύτερα, αν δεν πασχίζαμε να καταλάβουμε, αν αποδεχόμασταν το γεγονός ότι κανένα ανθρώπινο πλάσμα δεν θα κατανοήσει ποτέ κανένα άλλο, ούτε γυναίκα τον άντρα της, ούτε εραστής την ερωμένη του, ούτε γονιός το παιδί του; Ίσως γι' αυτό να εφηύραν τον Θεό οι άνθρωποι - ένα ον ικανό να κατανοεί. Ίσως κι εγώ, αν ήθελα να γίνω κατανοητός ή να κατανοηθώ, ίσως να κατάφερνα τον εαυτό μου να πιστέψει - αλλά εγώ είμαι ρεπόρτερ. Θεός υπάρχει μόνο για τον αρχισυντάκτη". Ο ίδιος ο Γκριν βέβαια προτιμούσε να αυτοπροσδιορίζεται ως συγγραφέας που τυχαίνει να είναι Καθολικός και γι' αυτό τολμώ να υποθέσω πως χρησιμοποιήσε τον Καθολικισμό ως καμβά για να τονίζει την δραματική πάλη μεταξύ καλού-κακού, αρετής-αμαρτίας, απελπισίας, εξιλέωσης και συγχώρεσης που συντελούνται συνήθως σε μια ανθρώπινη ψυχή - στοιχεία που διαποτίζουν ιδιαίτερα τα πρώτα του έργα. Στον "Ήσυχο Αμερικανό", ωστόσο, οι μεταφυσικές του ανησυχίες έχουν ήδη αντικατασταθεί με ανθρωπιστικές: "Νομίζεις πως ο χωρικός κάθε βράδυ που πέφτει να κοιμηθεί στην φτιαγμένη από λάσπη καλύβα του σκέφτεται τον Θεό και τη Δημοκρατία;"  Όσο καλά όμως κι αν ο Γκριν χειρίζεται την φαιά όψη της ανθρωπισμού, δεν κατορθώνει τελικά να καλύψει την ρίζα του - τον φόβο μπροστά στην αδυναμία του σώματος που γερνά και στην επιθυμία που εξατμίζεται, στα γηρατειά που πλησιάζουν ακάθεκτα και την μοναξιά τους.

Το μυθιστόρημα έχει μεταφερθεί στον κιν/φο δύο φορές με την πιο πρόσφατη (2002) μεταφορά του να αποσπά μια υποψηφιότητα στα Όσκαρ Α' ανδρικού ρόλου για τον Μάικλ Κέιν που φαίνεται πως έδωσε στον θαυμάσιο Φάουλερ του μεγάλες δόσεις της εμπειρίας του από τον πόλεμο της Κορεάς όπου πολέμησε. Ήταν, θυμάμαι, μια πολύ ατμοσφαιρική ταινία με καλές ερμηνείες ωστόσο, στην υποτιθέμενη διαμάχη μεταξύ ταινίας ή βιβλίου θα έπαιρνα εύκολα θέση - το εκτενές επίμετρο της έκδοσης που σε βάζει στο κλίμα της εποχής,  το  συμπαγές κείμενο, η  γραμμική αφήγηση και η ζωντανή γλώσσα του (σε αυτό συμβάλλει και η ρέουσα μετάφραση του Γ.Τσακνιά) κάνουν το βιβλίο τούτο ένα συναρπαστικό ανάγνωσμα.

 



Σημειώσεις: Ο τίτλος της ανάρτησης είναι η πρώτη στροφή από το ποίημα "Βιετνάμ" της Wislawa Szymborska. Η φωτογραφία που ακολουθεί είναι από τον πραγματικό πόλεμο στο Βιετνάμ κι αντλήθηκε από εδώ - κοιτώντας τις συγκεκριμένες φωτογραφίες διαπίστωσα το πόσο απεικονιστικά γράφει για τον πόλεμο ο Γκριν. Το εικαστικό είναι λεπτομέρεια από το "Γυναίκα που ζυγίζει χρυσό" του Pieter de Hooch. Στην τελευταία φωτογραφία ο συγγραφέας με τον σκηνοθέτη Carol Reed κοιτούν κάποιο χειρόγραφο, πολύ ενδεχομένως του "Τρίτου Ανθρώπου" που σκηνοθέτησε τελικά ο δεύτερος ή της επόμενης μεταφοράς μυθιστορήματος του Γκριν στο πανί.