Την δεκαετία 1970 ένας ένας οικονομολόγος και μουσικός ονειρεύεται να κάνει κάτι για τα χιλιάδες φτωχά παιδιά της χώρας του, μία από τις πιο βίαιες χώρες του κόσμου. Το 1975 αποφασίζει να βασιστεί σε μια ομάδα μόλις έντεκα παιδιών και δημιουργεί το Ίδρυμα για το Εθνικό Σύστημα Παιδικών και Νεανικών Ορχηστρών της Βενεζουέλας, γνωστό ως El Sistema. Τέσσερα χρόνια αργότερα ο José Antonio Abreu θα βραβευτεί από την Βασιλική Σουηδική Ακαδημία Μουσικής με το Polar Music Award για το εγχείρημα ετούτο - μέσω της μουσικής παιδείας κατάφερε, και συνεχίζει να το κάνει, να απομακρύνει δεκάδες χιλιάδες παιδιά από την πνευματική φτώχεια και την εγκληματικότητα και να μεταμορφώσει στην κυριολεξία τις ζωές τους μεταδίδοντάς τους τις αξίες του σεβασμού, της αλληλεγγύης, της συνεργασίας, της αρμονίας, του ανθρωπισμού.
Το πρόσφατο βιβλίο της Αγγελικής Δαρλάση, "Το Παλιόπαιδο" (Πατάκης, 2014) εκκινεί από αυτό ακριβώς το γεγονός και ο Φέλιξ, ο πρωταγωνιστής του, είναι ένα από αυτά τα χιλιάδες φτωχά παιδιά της Βενεζουέλας. Είναι το παλιόπαιδο - το παιδί που οι υπόλοιποι περιθωριοποιούν με μεγάλη ευκολία. “Επειδή μια φορά που πεινούσε πολύ είχε κλέψει ένα καρβέλι από τον φούρνο και μια άλλη φορά που κρύωνε πολύ ένα ζευγάρι κάλτσες που στέγνωναν στα σκοινιά κάποιας μπουγάδας. Επειδή καμιά φορά εξαντλημένο το έπαιρνε ο ύπνος στα σκαλοπάτια των σπιτιών. Επειδή πολλές φορές έπαιζε με τα παρατημένα παιχνίδα των άλλων παιδιών κι εκείνα νόμιζαν πως τους τα είχε κλέψει. Επειδή στο σχολείο είχε όλο κι όλο ένα τετράδιο κι ένα μολύβι.”
Ο Φέλιξ νιώθει παρείσακτος ώσπου μία μέρα τον πλησιάζει ένα μεγαλύτερο αγόρι και τον προσκαλεί στην συμμορία του. Δέχεται χωρίς ιδιαίτερη σκέψη και συμμετέχει στις εξορμήσεις των “φίλων” του - κρατά τσίλιες και ειδοποιεί με το σφύριγμά του εάν κάτι πάει στραβά. Σε λίγο, έρχεται και η πρώτη αποστολή - μια δοκιμασία που αν την φέρει με επιτυχία εις πέρας θα γίνει και επίσημα μέλος της συμμορίας. Το “κυνήγι”. Του δίνουν ένα όπλο και ο Φέλιξ πρέπει να το χρησιμοποιήσει για να ληστέψει κάποιον. Το θύμα του είναι ένας νεαρός μικροκαμωμένος κι αδύνατος άντρας που ναι μεν του παραδίδει το πορτοφόλι του αλλά του ζητά κι αυτός κάτι – το όνομά του. Ο Φέλιξ, που μέχρι εκείνη την στιγμή κανένας δεν τον ήξερε με το όνομά του, τού το λέει και φεύγει τρέχοντας. Την δεύτερη φορά που βγαίνει για “κυνήγι”, ο Φέλιξ ξανασυναντά τυχαία το θύμα του μα τούτη τη φορά ο νεαρός άντρας αντεπιτίθεται με το δικό του όπλο - ένα βιολί. “Έλα σ' αυτή τη διεύθυνση. Φέρε μου το όπλο. Κι εγώ θα σου δώσω το βιολί. Και θα σε μάθω να παίζεις.” Η περιέργεια και η επιθυμία θα αποδειχτούν ισχυρότερα όπλα από το περίστροφο που κρατά στην τσέπη του ο Φέλιξ, κι έτσι μόλις βραδυάσει θα βρεθεί σε ένα γκαράζ να μαθαίνει μουσική μαζί με άλλα παιδιά.
Ο Φέλιξ, όπως και τα χιλιάδες κοινωνικώς αποκλεισμένα παιδιά παντού στον κόσμο, καταδεικνύει την ευκολία με την οποία μπαίνουν οι ταμπέλες, πόσο αναπόφευκτο είναι να αποδεχτείς το περιθώριο και πόσο, επιπλέον, αποδοτικό (για τους άλλους) είναι να παραμείνεις εκεί. H ιστορία του δείχνει, επίσης, πως η επιθυμία και το όραμα της ευτυχίας είναι ικανά να κάνουν ένα παιδί να αντιδράσει στις κακές επιρροές. Η συγγραφέας, για να αποδώσει την προσπάθεια τους να προστατευτούν και να αντισταθούν, χρησιμοποιεί τον εσωτερικό μηχανισμό των παιδιών να δημιουργούν φανταστικούς φίλους και να προσωποποιούν άψυχα αντικείμενα, όπως είναι τα αστέρια. Το τέχνασμα αυτό μεταδίδει εν μέρει την αίσθηση αυτοπεποίθησης που αναζητά ο Φέλιξ ωστόσο περίμενα κάτι πιο ρεαλιστικό, λιγότερο μελοδραματικό. “Μόνο όταν θα μου μιλήσουν τα άστρα... Τότε ναι! Τότε θα σημαίνει πως μπορώ να είμαι κι εγώ ευτυχισμένος, σκεφτόταν το παιδί κι ήταν οι σκέψεις εκείνες το μυστικό κι η προσευχή του."
Περίμενα, επίσης, μία ευρυματική αφήγηση καθώς η συγγραφέας στο παρελθόν έχει δημιουργήσει ενδιαφέρουσες ιστορίες με απλά υλικά. Στο “Παλιόπαιδο” όμως αφήνει ανεπεξέργαστα σημαντικά θέματα για ένα παιδί όπως είναι ο σκοπός στη ζωή, η καλοσύνη και ιδίως το αίσθημα του ανήκειν. Το ύφος και η γλώσσα της κινούνται σε ένα ευθύγραμμο, απλοϊκό επίπεδο με αρκετές κοινοτυπίες όπως για παράδειγμα οι γείτονες που κρυφακούν συγκινημένοι τον Φέλιξ να παίζει, και καμαρώνουν και “...τον αισθάνονταν σαν ευλογία μεταδοτική...”. Αυτό είναι το μόνο που στοιχείο που δίνεται για τον καίριο αντίκτυπο που έχει η εκμάθηση ενός μουσικού οργάνου μέσω του El Sistema στον κοινωνικό περίγυρο και στην ευρύτερη κοινωνία. Αναρωτιέμαι, πως γίνεται η έμπνευση μιας συγγραφέως να εξαντλείται μόνο σε μερικές γνωστές και φανερές λεπτομέρειες από ένα δεδομένο γεγονός; Στο διήγημα υπάρχει, επιπλέον, μία παράγραφος (σελ. 10, η 2η) που δεν προσθέτει κάτι στην συνεκτικότητα της αφήγησης. Αντίθετα, είναι τόσο ασαφής νοηματικά που κατάφερε να πτοήσει την ανάγνωση. Συνέχισα, ωστόσο, να διαβάζω γιατί η σύγχρονη, αφαιρετική εικονογράφηση της Ίριδας Σαμαρτζή σε προτρέπει για το παρακάτω - τα ασπρόμαυρα σκίτσα της κινούνται δραστήρια στις σελίδες και αποδίδουν με τις εύγλωττες φωτοσκιάσεις και τις δεικτικές κόκκινες λεπτομέρειές τους την σκληρή πραγματικότητα της φτώχειας και της εγκληματικότητας αλλά και την έντονη επίδραση της μουσικής.
Το βιβλίο απευθύνεται σε νεαρούς αναγνώστες χωρίς ωστόσο να διευκρινίζεται η ηλικιακή ομάδα, κάτι που είναι ιδιαίτερα χρήσιμο σε γονείς που δεν μπορούν να εκτιμήσουν με ευκολία την καταλληλότητα ενός βιβλίου για το παιδί τους. Οι περισσότεροι από εμάς, ωστόσο, γνωρίζουμε ότι ορισμένα λογοτεχνικά βιβλία απευθύνονται σε όλους και το “Παλιόπαιδο”, παρόλη την ανισότητά του, είναι μία ιδιαίτερα προσεγμένη έκδοση που ανήκει σε αυτή την κατηγορία. Βραβεύτηκε από τον Κύκλο Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου (Ελληνικό Τμήμα ΙΒΒΥ) και αναγράφηκε στον Διεθνή Τιμητικό Πίνακα της ΙΒΒΥ, κάτι που αναδεικνύει, έστω και σ' έναν μικρό βαθμό, την αξία που έχει κάθε παιδί και τη δύναμη που έχει ένα όραμα. Και τις αφορμές που δίνει ένα βιβλίο για συζήτηση.
Και το ότι η Τέχνη δεν είναι μόνο για την Τέχνη. Εκτός από πνευματική και ψυχική καλλιέργεια, είναι ένας βασικός κώδικας επικοινωνίας με πρακτική, πολλές φορές σωτήρια, επίδραση στις ζωές των ανθρώπων. Πολύ περισσότερο δε του κάθε "παλιόπαιδου".
Το κείμενο δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στην στήλη των κριτικών παιδικών βιβλίων του ηλεκτρονικού περιοδικού Ο Αναγνώστης στις 29 Οκτωβρίου.
Σημειώση:
Το σκίτσο είναι από την εικονογράφηση του βιβλίου και η φωτογραφία από την επέτειο των 40 χρόνων του El Sistema σε μία από τις πολλές ορχήστρες του δικτύου - δεν νομίζω όμως ότι είναι η Συμφωνική Ορχήστρα Νέων Simón Bolívar. Το εικαστικό είναι το "Σονάτα" του ανατρεπτικού Γάλλου Marcel Duchamp.
