Αναπάντεχες

Συναντήσεις

Την πρώτη φορά που τον συνάντησα ήταν στο βιβλίο Ιστορίας της Β' Γυμνασίου - το όνομά του ελληνικό αλλά τόσο ασυνήθιστο, γι'αυτό εύκολο να το συγκρατήσω. Αργότερα, τον ξανασυνάντησα σε έκθεση της Εθνικής Πινακοθήκης - αυστηρή μορφή, μονοχρωματική, ελαφρώς θλιμμένη κι επιβλητική, πόλος μεγάλης έλξης των επισκεπτών. Σε τι οφείλετο, όμως, αυτή η δημοτικότητα του Μιχαήλ Μάρουλλου Ταρχανιώτη; Ποιά η σχέση του λατίνου ποιητή με το ελληνικό όνομα με την Ιταλική Αναγέννηση; 

Τις απορίες μου αυτές απαντά ένα βιβλίο που κυκλοφορεί δεκαέξι χρόνια μετά – στο "Αλλόκοτος Ελληνισμός" (Κίχλη, 2016) ο Νικήτας Σινιόσογλου αναφέρεται με τον πιο εμπεριστατωμένο τρόπο στο έργο και την ζωή του Μιχαήλ Μάρουλλου. Πιθανώς γεννημένος στο τότε Δεσποτάτο του Μωριά, ο Μάρουλλος μετοίκησε σε μικρή ηλικία με την οικογένειά του στην Ιταλία. Εκεί σπούδασε δίπλα σε σπουδαίους δασκάλους του Ουμανισμού ενώ ως επαγγελματίας stratioti, μισθοφόρος, πολέμησε στην Κριμαία. Παράλληλα, ωστόσο, ο Μάρουλλος ασχολήθηκε με την ποίηση. Θέματά του η ανεστιότητα, η νοσταλγία, ο έρωτας – εκείνα που αφιερώνει στην μυστηριώδη "Νέαιρα" θα αποτελέσουν αργότερα έμπνευση γνωστών γάλλων ποιητών.  Μέσω της ποίησης ο Μάρουλλος συναναστράφηκε με μεγάλα ονόματα της Ιταλικής αναγέννησης κι έγινε σημαντικό μέλος της. Δέχθηκε, ωστόσο, πυρά για τις θρησκευτικές πεποιθήσεις του που, ακόμα και με την μορφή της ποίησης, απείχαν πολύ από το να μπορούν να θεωρηθούν χριστιανικές. Το έργο του είναι σημαντικό, ακόμη και στις μέρες μας, τόσο για την καινούργια γλώσσα που δημιούργησε -τα νεολατινικά-, όσο και την επιμονή του να υποστηρίζει, από την επαύριο της Άλωσης, την συγκρότηση μιας πατρίδας ελεύθερης από τους Οθωμανούς, ένα -με τους σημερινούς όρους- νεοελληνικό κράτος με διακριτή κι αυτόνομη ταυτότητα, πράγμα παράξενο για κάποιον μακριά από τον  γενέθλιο τόπο και δίχως τη μητρική του γλώσσα. Παράξενο φαινομενικά γιατί ουσιαστικά "Ποτέ δεν ήταν δικός μας, πάντα έφερε την ταυτότητα του Έλληνα…"  όπως φέρεται να είπε ιταλός αξιωματούχος της εποχής. 

Το θέμα του βιβλίου ωστόσο δεν είναι μόνον ο Μάρουλλος. Είναι  εκείνοι  που βίωσαν ακραίες μορφές σκέψης, τις δικές τους ιδέες που στην εποχή τους θεωρήθηκαν αιρετικές, προκάλεσαν αντιδράσεις και την μήνιν της Εκκλησίας γι' αυτό δέχθηκαν τα πυρά της και εξοστρακίστηκαν.  Έτσι, ο συγγραφέας συμπεριλαμβάνει στο βιβλίο του άλλους  έξι Έλληνες λογίους, έξι έκκεντρες προσωπικότητες της νεοελληνικής πνευματικής ιστορίας και της ιστορίας της ελληνικής εκπαίδευσης, τους οποίους γνώρισε σχεδόν τυχαία, στο περιθώριο έρευνάς του σε άλλο αντικείμενο. Είναι οι:

• Κυριακός Αγκωνίτης: Ιταλός έμπορος και ουμανιστής, ταξιδεύει ακατάπαυστα στην Ελλάδα και τη Μικρά Ασία λίγο πριν την κατάρρευση του Βυζαντίου. Θεωρείται ο πρόδρομος τόσο του περιηγητισμού όσο και της σύγχρονης επιστήμης της αρχαιολογίας - στις περιηγήσεις του πραγματοποιεί τοπογραφικές παρατηρήσεις, σχεδιάζει κατόψεις και συγκρίνει πηγές και χειρόγραφα. Πίστευε στην ενότητα καθολικών και ορθοδόξων χριστιανών.
• Πλήθων: Ένθερμος υπερασπιστής της φυσικής και πολιτισμικής συνέχειας του Ελληνισμού, βαθύς γνώστης του πλατωνισμού, συνέθεσε πολλούς ύμνους προς τους αρχαιοελληνικούς θεούς.  
• Χριστόδουλος Παμπλέκης: το έργο του περιείχε επιχειρήματα της νεότερης μεταφυσικής για την ύπαρξη του Θεού και ασκούσε κριτική στη θρησκεία. 
• Θεόφιλος Καΐρης: Κορυφαίος Νεοέλληνας διαφωτιστής, φιλόσοφος, διδάσκαλος του Γένους και πολιτικός. Θεωρήθηκε αιρετικός κι επικίνδυνος για τους θρησκευτικούς πειραματισμούς του.
• Παναγιώτης Σοφιανόπουλος:  ιατρός, Φιλικός, αγωνιστής του 1821, εκδότης, πολιτικός και υποστηρικτής προοδευτικών για την εποχή του ιδεών – στρεφόταν κατά των ισχυρών της γης κατηγορώντας τους ότι ποτέ δεν ενδιαφέρθηκαν για τον λαό. Υποστήριζε, επίσης, πως η κοινωνία έπρεπε να διαμορφωθεί ως μια συντροφική κοινωνία. 
• Κωνσταντίνος Συμωνίδης: παλαιογράφος, έμπορος εικόνων, πολυμαθής, γνώστης των χειρογράφων και εκπληκτικός καλλιγράφος. Ήταν διάσημος παραχαράκτης, ο πιο εύστροφος του 19ου αι. Αμφισβήτησε πολλές από τις επίσημες επιστημονικές παραδοχές των φιλολόγων της εποχής του και  είχε την δική του, συνήθως αμφιλεγόμενη, άποψη. 

Το βιβλίο είναι ένας πρότυπος συνδυασμός ιστορικής έρευνας, δοκιμίου και φιλοσοφικής μελέτης καθώς διατηρεί μεν το ακαδημαϊκό ύφος με την σαφή καταγραφή των στοιχείων και την συνήθη οργάνωση κι ευδιάκριτη δομή, παραθέσεις και παραπομπές αλλά η σκέψη του συγγραφέα εκτείνεται σε πολλές διαστάσεις, χρόνου και ιδεών – ο Σινιόσογλου διαβάζει τους Αλλόκοτους Επτά  μέσα από σύγχρονους στοχαστές και φιλοσόφους (Μπένγιαμιν, Ρουσσώ, Σπινόζα, Βίτγκεστάιν), ακόμη και λογοτέχνες (Μπόρχες, νομίζω και Βερν).  Το πιο αξιοπρόσεκτο και αξιοθαύμαστο στοιχείο του βιβλίου, ωστόσο, είναι ο τρόπος που ξεδιπλώνει την σκέψη του ο Σινιόσογλου – δεν ωραιοποιεί καταστάσεις, δεν λειαίνει τις ακμές αλλά αναδεικνύει την διανοητική διαδρομή και τον αντικομφορμιστικό χαρακτήρα της σκέψης και του βίου αυτών των επτά μοναχικών, επίμονα λοξών ιδεαλιστών που αναζητούσαν επειγόντως μία νέα ελληνική ταυτότητα.  

Εξίσου σημαντικό είναι το ότι μέσα από αυτό το βιβλίο ο Σινιόσογλου δείχνει τα όρια των καθεστωτικών ιδεών και τα αίτια της αποτυχίας τους ενώ παράλληλα εντοπίζει τα ιχνοστοιχεία εκείνου που ορίζουμε σήμερα ως νεοελληνική ταυτότητα. Βοηθά, επίσης, να αναδειχθούν δίπολα (περιθώριο-κέντρο, παρελθόν-παρόν, άτομο-κοινωνία, θεωρία-εμπειρία/εφαρμογή ιδεών) που φωτίζουν τις έντονες πολιτιστικές ζυμώσεις σε μια εποχή που θεωρείται ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός ενώ οι εύστοχες συνδέσεις που επιχειρεί διαστέλλουν τον χωροχρόνο της συγκεκριμένης περιόδου και την επίδρασή της – το έργο του Πλήθωνα άσκησε επιρροή, τόσο για τις αντιθρησκευτικές πεποιθήσεις του όσο και για την ομορφιά των τόπων που έζησε, στους: Παλαμά, Παπαδιαμάντη, Ρίτσο, Καζαντζάκη, Σικελιανό· ο Θεόφιλος Καΐρης  συνδέθηκε στενά με το Αδαμάντιο Κοραή στο Παρίσι· ο Σοφιανόπουλος θεωρείται ο πρώτος Έλληνας φεμινιστής. Διαβάζοντας όλα αυτά δεν μπόρεσα να μην σκεφτώ τις αντίστοιχες ζυμώσεις των εκπροσώπων της γενιάς του '30 – ελάχιστα ακραίες, σε διαφορετικά πεδία και με καταφανώς πιο ήπιες αντιδράσεις ωστόσο με το ίδιο αίτημα - μία αυθεντική ελληνική ταυτότητα.  

Τιμήθηκε με το Βραβείο Δοκιμίου του  η-περιοδικού Αναγνώστης (2017) και  στο πρότυπο ύφος ετούτου του "Δοκιμίου για την οριακή εμπειρία των ιδεών", όπως είναι ο υπότιτλος του βιβλίου, προστίθεται και η εναργής λογοτεχνικότητα του συγγραφέα – λεξιπλάστης και λεπτολόγος, ο Σινιόσογλου μεταδίδει στον αναγνώστη την θέρμη – όχι, αυτό είναι πάθος – και την πολυπλοκότητα της δικής του σκέψης με μία γλώσσα πλούσια και δυναμική,  δημιουργική, τολμηρή και καθαρά προσωπική η οποία όχι μόνο εκπλήσσει αλλά και μαγνητίζει: το βιβλίο δεν είναι εύκολο ανάγνωσμα, ωστόσο, συνεχίζεις να διαβάζεις σαν να πρόκειται για μυθιστόρημα. Κι όσο διαβάζεις, τόσο κατανοείς το πόσο "κάθε σύστημα ωφελείται αναγνωρίζοντας την ανάγκη της παρέκκλισης, ενώ συνάμα τρέμει την υπερβολή της." Και στα ενδιάμεσα διαλείμματα συνειδητοποιείς, με έκπληξη, πως ό,τι αντιστέκεται, ό,τι δηλαδή είναι αλλόκοτο στους πολλούς –αν και ακραίο, παράδοξο, ουτοπικό– δεν είναι τελικά και τόσο ανοίκειο. Μόνον εξαιρετικά σημαίνον, συγκρουσιακό και βραχύβιο. 

Σημειώσεις: Το βιβλίο βρίσκεται ήδη στην τέταρτη έκδοσή του. // Το πρώτο εικαστικό είναι λεπτομέρεια από το εξώφυλλο του βιβλίου – μία ξυλογραφία του ολλανδού γραφίστα M.C. Escher με τίτλο "Ένας Άλλος Κόσμος" (1947). Το "Πορτραίτο του Μιχαήλ Μάρουλλου" λέγεται πως είναι το τελευταίο πορτραίτο που φιλοτέχνησε ο Sandro Botticelli σε αντίθεση με προγενέστερα έργα του που ζωγραφίστηκαν από βοηθούς του στο εργαστήριό του. Στη συνέχεια, μία φωτογραφία του λεγόμενου Πάπυρου του Αρτεμιδώρου – σύμφωνα με κάποιους μελετητές το χειρόγραφο είναι πλαστογράφημα του Σιμωνίδη. Αντλήθηκε από το ΒΗΜΑgazino της 28.07.19. Τέλος, το "Rotorelief No 3" του  Marcel Duchamp είναι από την ομότιτλη σειρά έργων του.