This Figure, that thou here ſeeſt put,

Ο Ουίλλιαμ Σαίξπηρ ήταν ήδη επτά χρόνια νεκρός όταν, το 1623, εκδόθηκε για πρώτη φορά η πλήρης συλλογή των έργων του.  Για την ακρίβεια, ήταν η πρώτη φορά που όλα τα θεατρικά έργα του άγγλου Βάρδου συγκεντρώνονται σε μία έκδοση, κίνηση ιδιαίτερης ματαιοδοξίας και τόλμης για την εποχή καθώς τα θεατρικά  έργα τότε δεν θεωρούνταν σοβαρά κείμενα ώστε να απαθανατιστούν με τέτοιον τρόπο. Από αυτή την άποψη, το The First Folio, όπως έχει μείνει στην ιστορία η συλλογή, του Σαίξπηρ είναι ο πρώτος τόμος με θεατρικά που εκδόθηκε ποτέ σε όλη την Αγγλία διασώζοντας έτσι ένα σημαντικό μέρος ολόκληρης της ελισαβετιανής και ιακωβιανής δραματουργίας.  

Ο πραγματικός τίτλος του τόμου είναι "Mr. William Shakespeare's Comedies, Histories & Tragedies" και είναι, επίσης, η πρώτη φορά που το έργο του Σαίξπηρ κατηγοριοποιείται σε αυτές ακριβώς τις τρεις κατηγορίες – κωμωδίες, ιστορίες και τραγωδίες. Το Πρώτο Φόλιο είναι αναμφισβήτητα το μόνο αξιόπιστο εγχειρίδιο για περίπου 2Ο από τα θεατρικά του Βάρδου, και μία πολύτιμη πηγή αναφοράς για πολλά από τα υπόλοιπα έργα του που είχαν δημοσιευτεί πριν την έκδοσή του συγκεκριμένου τόμου και κυκλοφορούσαν σε μορφή quarto – αυτό που σήμερα θα λέγαμε οχτασέλιδο φυλλάδιο. Ο Bill Bryson, στο βιβλίο του για την ζωή του Σαίξπηρ, αναφέρει πολλές ενδιαφέρουσες πραγματολογικές λεπτομέρειες  για την περιπέτεια έκδοσής του εμβληματικού ετούτου τόμου των 9ΟΟ+ σελίδων.

Κανείς δεν ξέρει σε πόσα αντίτυπα κυκλοφόρησε το Πρώτο Φόλιο. Οι περισσότερες εκτιμήσεις αναφέρουν χίλια αντίτυπα, αλλά στην ουσία πρόκειται για εικασίες. "Το γεγονός ότι το βιβλίο ανατυπώθηκε ύστερα από εννέα μόλις χρόνια σημαίνει ότι τα αντίτυπα ήταν μάλλον λιγότερα," λέει ο Πίτερ Μπλέινι, ο κατεξοχής ειδικός για το Πρώτο Φόλιο, "ίσως δεν ξεπερνούσαν τα 75Ο, ή μπορεί να ήταν και ακόμα λιγότερα."  Από αυτά σώζονται σήμερα (ολόκληρα ή εν μέρει) 235 – ένα εξαιρετικά υψηλό ποσοστό. Τα περισσότερα από αυτά βρίσκονται είτε σε δημόσιες βιβλιοθήκες είτε σε ιδιωτικές συλλογές.      

Ένα αντίτυπο βρισκόταν στην βιβλιοθήκη του πανεπιστημίου του Durham απ' όπου κλάπηκε το 1988. Από πολλούς θεωρούνταν χαμένο για πάντα μέχρι το 2ΟΟ8 που ανακαλύφθηκε κι επιστράφηκε στο πανεπιστήμιο το οποίο, στη συνέχεια, έστειλε τον τόμο για εκτίμηση στη Βιβλιοθήκη Folger Shakespeare στην Ουάσινγκτον. Εκεί αναγνωρίστηκε ως ο χαμένος τόμος του Ντάραμ και η βιβλιοθήκη Folger ειδοποίησε το FBI με αποτέλεσμα να συλληφθεί ένας άντρας, ο Ρέιμοντ Σκοτ, να δικαστεί και να καταδικαστεί σε οχτώ έτη κάθειρξης. Το βιβλίο, που σύμφωνα με δημοσιεύματα του Τύπου είχε κακοποιηθεί (έλειπαν το εξώφυλλο, η σελίδα τίτλου και μερικές εσωτερικές σελίδες) βρίσκεται τώρα στη βιβλιοθήκη Ερευνών του πανεπιστημίου στο Palace Green του Ντάραμ, εκεί όπου φιλοξενούνταν από το 1664. 

Ένα άλλο αντίτυπο βρίσκεται στην βιβλιοθήκη Beinecke του πανεπιστημίου Yale. Περιήλθε στα ράφια της μετά από διαδοχικές πωλήσεις που εκκίνησαν από τον αρχικό κάτοχο του Φόλιο: τον άγγλο αρχαιοκάπηλο Henry Constantine Jennings. Aυτό το αντίτυπο είναι που ψηφιοποιήθηκε πρόσφατα με υπέρτατη προσοχή, είμαι σίγουρη. Λεπτομέρεια: τον 16ο αι. το χαρτί ήταν καλής ποιότητας. Το έφτιαχναν από κουρέλια και δεν είχε πραγματικά καθόλου οξύ, επομένως διατηρείται πολύ καλά. Ωστόσο, το χαρτί του Πρώτου Φόλιο ήταν μεσαίας ποιότητος γι' αυτό η μελάνη έχει δημιουργήσει εμφανή προβλήματα – πολλά αποσπάσματα είναι αχνά ή λίγο μουτζουρωμένα. 

  

Το αντίτυπο βρίσκεται ήδη αναρτημένο στην ψηφιακή συλλογή της βιβλιοθήκης Beinecke και μπορείτε να το δείτε εδώ. 

Σημειώσεις:  Το εικαστικό είναι μία σύγχρονη εκδοχή του "Shakespeare and His Contemporaries" του Σκωτσέζου ζωγράφου John Faed. Ο τίτλος της ανάρτησης είναι ο πρώτος στίχος του ποιήματος του Ben Johnson που βρίσκεται ως εισαγωγή στο First Folio. Η φωτογραφία του τόμου αντλήθηκε από εδώ. Η δεύτερη φωτογραφία είναι λεπτομέρεια της σελίδας τίτλου.

 

Ο άνθρωπος είναι η απάντηση

   

 

 

 

Οι πρώτες σκέψεις που ρέουν αβίαστα μόλις διαβάζεις τον τίτλο του πρόσφατου βιβλίου της Nicole Krauss είναι πως επιχειρεί να ορίσει το ανδρικό φύλο και πως ο αφηγητής θα είναι γένους αρσενικού. Ωστόσο, το "Τι σημαίνει να είσαι άντρας" (μτφ. Ιωάννα Ηλιάδη - Μεταίχμιο, 2022) δεν είναι τόσο προβλέψιμο. Αντιθέτως. Είναι μια πραγματικά ευφυής, σαν προσωπικό της oulipo, συλλογή διηγημάτων όπου η αμερικανίδα συγγραφέας επιδεικνύει μια θαυμαστή ικανότητα να πιάνει τον σφυγμό της καρδιάς και της σκέψης  ανδρών και γυναικών, σε ποικίλες ηλικίες και καταστάσεις, με την ίδια ενάργεια και οικειότητα. Κι ετούτη η διττή στάση είναι ένα βασικό κεντρομόλο στοιχείο των ιστοριών.

Τα δέκα διηγήματα της συλλογής γράφτηκαν σποραδικά, σε μια περίοδο είκοσι χρόνων –όσο και η συγγραφική, μέχρι στιγμής, πορεία της Αμερικανίδας–, και συνδιαλέγεται με τα γνωστά θέματα που την απασχολούν στα προηγούμενα έργα της: τη φθορά, τη μοναξιά, το ανεκπλήρωτο και την απώλεια στο "Ιστορία του έρωτα" ενώ στο σχεδόν υπνωτιστικό "Όταν όλα καταρρέουν" είναι οι εμμονές και οι φόβοι, η αποτυχία, η έλλειψη. Στο τελευταίο μυθιστόρημά της, το  "Δάσος Σκοτεινό", όπου οι σκέψεις της εμβαθύνουν θεαματικά, οι προσωπικές ρωγμές, τα οικογενειακά στεγανά και οι θρησκευτικές επιβολές.  "Κάπου στον απέραντο κόσμο πρέπει να υπήρχαν παιδιά που γεννιούνταν και ανατρέφονταν χωρίς το βάρος της ιστορίας." λέει ο Μπρόντμαν όταν αρπάζει τον νεογέννητο εγγονό του από την κούνια και το σκάνε λίγα λεπτά πριν από το brit milah – την τελετή περιτομής του μωρού, στο δεύτερο διήγημα της παρούσας συλλογής, το "Ο Ζούσια στη στέγη".

Με τον Μπρόντμαν μοιάζει να συνομιλεί το ένατο διήγημα της σειράς, το "Ο σύζυγος",  όπου η μητέρα της Ταμάρ, οδοντιάτρου κάπου στην Αμερική, μετά τον θάνατο του δύστροπου συζύγου της, συζεί με ένα άλλο άντρα ο οποίος έρχεται κατευθείαν από το παρελθόν και ισχυρίζεται, χωρίς βάσιμες αποδείξεις, πως είναι ο αγνοούμενος από καιρό πρώτος σύζυγός της. 

 

 

Δύο διηγήματα έχουν ευθεία κι εκτενή αναφορά στον κινηματογράφο ως μέσο και τρόπο επεξεργασίας της δύναμης του θανάτου κι εκείνης της αναγέννησης. Στο "Βλέποντας τον Εσραντί" μία χορεύτρια μοντέρνου χορού διερευνώντας την ταινία του Αμπάς Κιαροστάμι "Η γεύση του κερασιού" συνειδητοποιεί στο τέλος πως η αφοσίωσή της στον χαρισματικό χορογράφο της ομάδας της την έχει μετατρέψει σε φανατική οπαδό του. Ενώ  στο "Amour" η γνωστή  ταινία του Χάνεκε γίνεται ο καμβάς για την  σχέση του Έζρα με την Σόφι και τον παραδειγματικό έρωτά τους. Ωστόσο ένα παλτό γίνεται η αιχμηρή θρυαλλίδα που θα προκαλέσει τον χωρισμό τους. 

Ακόμη ένας παράλληλος διάλογος: στο "Εγώ κοιμόμουν, μα ξαγρύπνα μου η καρδιά" επικρατεί ένα σαν-ληθαργικό μοτίβο ζωής από το οποίο η πρωταγωνίστρια –μία Νεοϋορκέζα που κληρονομεί το διαμέρισμα του πατέρα της στο Τελ Αβίβ– δεν έχει την δύναμη να απεγκλωβιστεί ακόμα κι όταν ανακαλύπτει πως υπάρχει και κάποιος άλλος που έχει δικαίωμα στο διαμέρισμα. Την ίδια αδυναμία δείχνει και ο ανώνυμος αφηγητής στο "Στον κήπο" – χρόνια ερωτευμένος με τον λατινο-αμερικάνο εργοδότη του, νιώθει ωστόσο παγιδευμένος και αδύναμος να τον εγκαταλείψει. Μία παρόμοια αδυναμία αισθάνεται και η αφηγήτρια του "Μελλοντικές έκτακτες ανάγκες" στο ασφαλές πλαίσιο που της προσφέρει η σταθερή, πολύχρονη σχέση της με έναν μεγαλύτερο άντρα. Εδώ βρισκόμαστε στην μετά την 11/09 Αμερική, όπου η τοπική κυβέρνηση κάνει άσκηση ετοιμότητας και μοιράζει αντιασφυξιογόνες μάσκες. Σε αυτό το δυστοπικό περιβάλλον, η μάσκα που φορά ο Βικτόρ γίνεται η πνιγερή αφορμή για να αρχίσει να αμφισβητεί τον εαυτό της. Για την ακρίβεια, εάν είχε, ποτέ, δικό της εαυτό. 

 

Ένα ακόμη κοινό στοιχείο με τα μυθιστορήματά της είναι η ιδιαίτερη προσοχή που η Κράους δίνει στην φόρμα. Χρησιμοποιεί μια ιδιαίτερα σύνθετη και πολυεπίπεδη δομή η οποία στις εντυπωσιακές ιστορίες της συλλογής έχει μια φαινομενικά απλή γραμμικότητα που διευκολύνει τον αναγνώστη να μεταφέρει τα γεγονότα, τις ευαισθησίες και τον εσωτερικό στοχασμό της συγγραφέως στον δικό μας χρόνο – παρελθόντα και μέλλοντα. 

Σε αντίθεση όμως με τα μυθιστορήματά της, τα διηγήματα είναι πιο πυκνά, πιο έντονα – ο ρυθμός της αφήγησης, το οπτικό φορτίο και η εναλλαγή σκηνών και οπτικής θυμίζουν Alice Munro. Όπως στο "Η συντέλεια του κόσμου" όπου η πρωταγωνίστρια αναλαμβάνει το καθήκον να παραδώσει ένα αντίγραφο των αμερικανικών εγγράφων διαζυγίου των γονιών της στον ραβίνο ώστε και το γκετ -εβραϊκό διαζευκτήριο- να οριστικοποιηθεί και να καταχωρηθεί επισήμως. Δεν της είναι ευχάριστο – αισθάνεται προδομένη από τους γονείς της, οι οποίοι έχουν αποφασίσει να τερματίσουν, χωρίς μνησικακία, τον μακροχρόνιο γάμο τους. Παρ' όλα αυτά το κάνει ενώ οι λόφοι που περιβάλλουν την ανώνυμη πόλη, που ίσως είναι το Λος Άντζελες, φλέγονται. Η Νοά, που εργάζεται ως υπάλληλος σε ανθοπωλείο, συνεχίζει την διαδρομή της διότι, εκτός από τα έγγραφα, πρέπει να παραδώσει κι ένα μπουκέτο λουλούδια σε μια νύφη που επιμένει να συνεχίσει την τελετή του γάμου της και την δεξίωση που ακολουθεί εν μέσω των πυρκαγιών. 

Η Νικόλ Κράους γράφει απολύτως σύγχρονες ιστορίες για το ανθρώπινο σύμπαν. Ένα σύμπαν όπου το τυχαίο και οι λεπτομέρειες κινητοποιούν συνειδήσεις και ανατρέπουν βεβαιότητες. Όπου και στα δύο φύλα παίζεται το ίδιο δράμα της σάρκας και του πνεύματος, του πεπερασμένου και του υπερβατικού· και τα δύο τα ροκανίζει ο χρόνος και τα παραμονεύει ο θάνατος, όπως λέει η Σιμόν ντε Μπωβουάρ. Η Κράους μοιάζει να επεκτείνει τον συλλογισμό της γαλλίδας φιλοσόφου – με λιτή οξυδέρκεια και την χαρακτηριστική σαφήνεια της έκφρασής της ορίζει τις λεπτές ισορροπίες των ανθρώπινων δεσμών· χωροθετεί το εύθραυστο εκείνο σημείο όπου η υπόσχεση τρυφερότητας αντιπαρατίθεται με την απειλή βίας. 

Λόγος-αντίλογος μοιάζει να είναι ακόμα ένα κεντρομόλο στοιχείο του βιβλίου και είναι συναρπαστικό να ανακαλύπτεις, καθώς διαβάζεις, αυτή την συμμετρική συνομιλία μεταξύ αρσενικού και θηλυκού. Ιδίως  στα δύο "ακραία" διηγήματα – στο πρώτο, το "Ελβετία", η περιέργεια οδηγεί την έφηβη Σοράγια να διερευνήσει την δύναμη και τα όρια της θηλυκότητάς της σε ένα, όπως αποδεικνύεται, θρίλερ.  Και στο τελευταίο, το ομότιτλο του βιβλίου, ένα ζευγάρι αφηγείται τις αποκλείνουσες εκδοχές του τέλους ενός γάμου και, κάποια στιγμή, ο γερμανός πυγμάχος λέει στην εβραία ερωμένη του ότι πιθανώς να ήταν Ναζί εάν είχε ζήσει στην διάρκεια του Γ' Ράιχ – διαβλέπει στον εαυτό του όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που κάνουν μία τέτοια μοίρα, για κάποιον σαν κι αυτόν, αναπόφευκτη. 

Θα μπορούσα να γράψω πολλά περισσότερα για την αρχιτεκτονική των κειμένων και την σύνθεση τόσο των επιμέρους στοιχείων στην πλοκή του κάθε διηγήματος όσο και συνολικά της συλλογής. Και πάλι, όμως, δεν θα μπορούσα να αποδώσω την εξαιρετικά εύστοχη γλώσσα  της συγγραφέως και την ψυχολογική εμβάθυνση των πρωταγωνιστών της. Μόνο διαβάζοντας το βιβλίο μπορεί κανείς να αντιληφθεί την ένταση με την οποία αποτυπώνει βασικές αντιπαραθέσεις – μεταξύ κοινωνίας και προσωπικού, θρησκευτικής παράδοσης και ατομικής ελευθερίας, τις ανάγκες του σώματος και τις επιθυμίες του πνεύματος. Και να αναλογιστεί με άλλο μάτι τις πολλές προκαταλήψεις – για τον χρόνο, την ηλικία, την αλλαγή, την ανανέωση. Πολύ περισσότερο δε να αποκομίσει αυτή την ιδιαίτερη αίσθηση πως κάποιος σου εμπιστεύεται τις μύχιες σκέψεις του· ή, έστω, ότι διαβάζεις τις σελίδες ενός προσωπικού ημερολογίου κι όχι  πεζογραφία, μικρής φόρμας μάλιστα. 

Η Κράους ορίζει εντέλει και τις δύο ταυτότητες, την ανδρική και τη γυναικεία, με την ίδια πάντα τρομερή  ευφράδεια και με την υπερβατική απλότητα της πρόζας της φωτίζει κρυφές πτυχές της ανθρώπινης, κι όχι μόνον της ανδρικής, ύπαρξης – η λέξη man* στην αγγλική γλώσσα δεν ορίζει μόνον το αρσενικό φύλο, αλλά και τον άνθρωπο. Εξ' ου και στα διηγήματα υπάρχουν, σε πρώτο και δεύτερο πλάνο, ομοφυλόφιλοι και transgender χαρακτήρες που είναι ομαλά ενταγμένοι στην αφήγηση δίχως κάποιο ειδικό σχόλιο για την φύση τους.

  

 

"...βρίσκουμε παρηγορία στις συμμετρίες που παρατηρούμε στη ζωή γιατί υποννοούν ένα σχέδιο εκεί όπου δεν υπάρχει τίποτα”,  είχε πει σε συνέντευξή της η Nicole Krauss και η συλλογή ετούτη το αποδεικνύει: αν και δεν παρέχει απαντήσεις, ούτε ένα συγκεκριμένο, αναμενόμενο ή όχι, τέλος σε κάθε διήγημα και τα γεγονότα εξελίσσονται με απρόβλεπτους παράγοντες, το ανθρώπινο σύμπαν που εντέλει συνθέτει η Κράους είναι εκπληκτικής ισορροπίας, ρεαλισμού κι ευαισθησίας. Γι’ αυτό, μαζί με τις παιγνιώδεις μα ουσιώδεις συμμετρίες του, προσφέρει αναγνωστική ευφορία – κάτι που οφείλεται εν μέρει και στην προσεγμένη μετάφραση της Ιω. Ηλιάδη. 

Το γεγονός πως είμαστε ανθρώπινα όντα είναι απείρως πιο σημαντικό από όλες τις ιδιαιτερότητες που διακρίνουν το ένα άτομο από το άλλο· τα δοτά χαρακτηριστικά δεν είναι αυτά που προσδίδουν τις ανωτερότητες – αυτό συμπνυκνώνει την δύναμη ετούτης της πρώτης συλλογής διηγημάτων της Νικόλ Κράους, η οποία εκτός των άλλων, ανατρέπει και  το στερεότυπο του διηγήματος – δεν είναι απλώς μία άσκηση ύφους ή ένα είδος που βοηθά στην αποφόρτιση των συγγραφέων από το άγχος των πολλών σελίδων, αλλά ένα δυναμικό πεδίο έκφρασης που ελπίζω να σηματοδοτεί μια νέα περίοδο για την συγγραφέα.    

* Για την ακρίβεια, η λέξη προέρχεται από την πρωτο-γερμανική (Proto-Germanic) γλώσσα από την οποία κατάγονται τα Αρχαία Αγγλικά (Old English) και σήμαινε το άτομο (person) ανεξαρτήτως φύλου. 

Σημειώσεις: Το πρώτο εικαστικό είναι του Βασίλη Κυπραίου και το δεύτερο του Salvador Dali και φέρει τον τίτλο το Feather Equilibrium (Διατομική ισορροπία ενός φτερού κύκνου, 1947). Ακολουθεί η κινητική εγκατάσταση του Alexander Calder και στην συνέχεια είναι η πολύ γνώριμη λεπτομέρεια είναι από την "Γέννηση του Αδάμ" του Michelangelo στην Καπέλα Σιστίνα. Τέλος, η φωτιστική εγκατάσταση "Forms in Space... by Light (in Time) 2017" που ανήκει στον ουαλό εικαστικό Cerith Wyn Evans.

ΥΓ.: Το κείμενο πρωτοδημοσιεύτηκε στο τεύχος 135 (Οκτωβρίου 2Ο22) του The Books' Journal – της έγκριτης επιθεώρησης για το βιβλίο, με επιπλέον κείμενα παρεμβάσεων για τα γράμματα, τις τέχνες, τις ιδέες, την πολιτική, την επιστήμη.