Στο μυαλό 

       του Βσέβολοντ Γκάρσιν

Ένας από τους πιο ξεχασμένους σήμερα Ρώσους συγγραφείς, ο Vsevolod Garŝin ήταν κάτι σαν σούπερ σταρ στην εποχή του - "Οι νέοι της γενιάς μου θεωρούσαν τον Γκάρσιν τον αγαπημένο τους συγγραφέα: σήμερα αυτό μοιάζει αδύνατο να το κατανοήσει κανείς. Κι εγώ ο ίδιος, άλλαξα το ξενικό μου  όνομα με το Βσέβολοντ, προς τιμήν του." αναφέρει ένας άλλος Ρώσος, σύγχρονός του, ο θεατρικός σκηνοθέτης Μέγερχολντ, πίσω στην δεκαετία του '30 για το πάθος του κοινού για τον συγγραφέα.  "Το κόκκινο λουλούδι" (μτφ από τα ρωσικά Δημήτρης Β.Τριανταφυλλίδης - Πόλις, 2014) αποτελεί το πιο δημοφιλές ανάμεσα στα περίπου είκοσι έργα του Ρώσου λογοτέχνη, κύριο γνώρισμα του οποίου είναι το ότι δεν προβάλει απλώς τις σκέψεις και τους προβληματισμούς του πάνω στους ήρωες των διηγημάτων του και δεν τους αυτονομεί. Ο συγγραφέας είναι ο ήρωας/αφηγητής. 

Η υπόθεση είναι η εξής: ένας νέος άντρας συλλαμβάνεται και οδηγείται σε ψυχιατρικό άσυλο. Μετά την εισαγωγή του, θα υποστεί τις θεραπείες της εποχής και στην συνέχεια θα οδηγηθεί στο δωμάτιό του. Στις ήρεμες στιγμές των ημερών που θα ακολουθήσουν, ο ασθενής θα εντοπίσει στον κατάφυτο κήπο του ιδρύματος κάποιες παπαρούνες. "Λίγο πιο πέρα από το ξώστεγο, υπήρχαν τρεις θάμνοι κάποιας ιδιαίτερης ποικιλίας παπαρούνας. ήταν πολύ μικρότερες από τις συνηθισμένες και ξεχώριζαν από το ασυνήθιστα έντονο κόκκινο χρώμα τους. Το λουλούδι αυτό ήταν που προκάλεσε μεγάλη εντύπωση στον ασθενή, όταν την πρώτη ημέρα μετά την εισαγωγή του στο νοσοκομείο κοιτούσε τον κήπο μέσα από την γυάλινη πόρτα.

      Βγαίνοντας για πρώτη φορά στον κήπο, πριν απ' όλα, χωρίς να κατέβει το σκαλοπάτι του ξώστεγου, κοίταξε  αυτά τα κατακόκκινα λουλούδια. Ήταν δύο όλα κι όλα. είχαν φυτρώσει τυχαία, μακριά από τα άλλα και σε απάνεμο σημείο, όπου τα περιέβαλλαν ζιζάνια και αγριόχορτα."

Στις ταραγμένες στιγμές του, ο νεαρός ασθενής θα συνδυάσει τα λουλούδια αυτά και το χρώμα τους με το Κακό του κόσμου και θα βάλει σκοπό να τα αφανίσει από το πρόσωπο της γης για να προστατεύσει την Ανθρωπότητα και τους ανθρώπους γύρω του, πάση θυσία. Ακόμη και της δικής του ζωής. Στις μόλις 32 σελίδες του διηγήματος αυτή η πάλη με το Κακό, οι φρενήρεις στροφές του μυαλού και η παράλογη μανία του νεαρού ασθενή γίνονται απολύτως αισθητά χάρη στην μεγάλη λιτότητα και την πυκνότητα της γλώσσας του Γκάρσιν. Μια φορτισμένη λυρικότητα καταφέρνει και αναβλύζει μέσα από τα βασανιστήρια της ψυχής, τον πόνο και τη βία που κυριαρχούν στις περιγραφές των σωματικών δοκιμασιών του ήρωα/αφηγητή/συγγραφέα - κάθε γράμμα στην κυριολεξία και μια σταγόνα από το αίμα του, όπως έγραψε κι ο ίδιος.

Στο επίμετρο της μικρής και κομψής τούτης έκδοσης δίνεται μια πρώτη -για μένα, τουλάχιστον- αποτίμηση του Γκάρσιν και του έργου του που έχει συγκριθεί μ' εκείνο του Ντοστογιέφσκι. Ένα από τα διηγήματά του, μάλιστα, θεωρείται πρόδρομος του Τσέχωφ. Ο μεταφραστής Δ.Τριανταφυλλίδης στον πρόλογό του βρίσκει, επίσης, συγγένειες με τον δικό μας Γεώργιο Βιζυηνό - συγγένειες που δεν περιορίζονται μόνο στις λογοτεχνικές ομοιότητες αλλά και σε εκείνες της κοινής ψυχικής ασθένειάς τους.  Εάν δεν ήταν τούτη η απάνθρωπη κατάσταση θα μπορούσαμε, στην περίπτωση του Γκάρσιν, να μιλήσουμε για πεζογραφία άφθαστης απλότητας και νατουραλισμού. 

Το τέλος θα είναι θριαμβευτικό για τον ασθενή που θα πάρει μαζί του στον θάνατο κι ένα τρίτο λουλούδι που ανακάλυψε στο ίδιο μέρος όπου ξερίζωσε τα άλλα δύο. Στον αναγνώστη ωστόσο μένει μια αίσθηση αδυναμίας - που ο Γκάρσιν δεν κατέφερε να γίνει Ρομαντικός όπως ο Αλεξάντερ Γκριν, που δεν κατάφερε να επιβιώσει περισσότερο από τα 33 χρόνια του. Ευτύχημα, λοιπόν, που υπάρχει το μικρό τούτο πεζό του για να αποδεικνύει την οδυνηρή σύνδεση ζωής και γραφής - την λογοτεχνία μασίφ.





Σημειώσεις: Οι δύο πρώτες εικόνες είναι από το εξώφυλλο της έκδοσης - λεπτομέρεια από το "Θριαμβευτικό κόκκινο", μια κινητική εγκατάσταση του Alexander Calder. Το πορτραίτο του συγγραφέα ανήκει στον Ilya Repin  και καλύπτει ολόκληρο (τι έκπληξη!) το αφτί του βιβλίου.

A Light 

exists 

in Spring 

A Light exists in Spring
Not present on the Year
At any other period --
When March is scarcely here

A Color stands abroad
On Solitary Fields
That Science cannot overtake
But Human Nature feels.

It waits upon the Lawn,
It shows the furthest Tree
Upon the furthest Slope you know
It almost speaks to you.

Then as Horizons step
Or Noons report away
Without the Formula of sound
It passes and we stay --

A quality of loss
Affecting our Content
As Trade had suddenly encroached
Upon a Sacrament.

Emily Dickinson

Σημείωση: Το εικαστικό είναι η "Εαρινή Συμφωνία" του Νικολάου Γύζη.

"Whose side are you on?" 

"I don't know."

Είτε με την έννοια της αδιαφορίας είτε με εκείνη της αντικειμενικότητας, η ουδετερότητα δεν είναι ένα από τα χαρακτηριστικά του Βρετανού κλασικού Graham Greene που φημιζονταν για την κυκλοθυμία και την μεροληψία του. Είναι ωστόσο εκείνο που χαρίζει στον Τόμας Φάουλερ, τον  κεντρικό   ήρωα  ενός  από  τα  πιο  δημοφιλή   μυθιστορήματά  του, το  "Ο ήσυχος Αμερικανός" (μτφρ Γιώργου Τσακνιά - Πόλις, 2013) που εκτυλίσσεται κατά την διάρκεια του αποικιοκρατικού πολέμου του ΄50 στο Βιετνάμ - τότε ακόμη Ινδοκίνα.

Ο μεσήλικας Φάουλερ καλύπτει για λογαριασμό μεγάλης βρετανικής εφημερίδας τον αποικιοκρατικό πόλεμο της Γαλλίας στο Βιετνάμ. Έχει αφήσει πίσω στο Λονδίνο την ερωτική σχέση που κατέστρεψε τον γάμο του με την Έλεν και στην Σαϊγκόν, όπου είναι εδώ και χρόνια εγκατεστημένος, συζεί με την όμορφη και κατά πολύ νεότερή του Φουόνγκ - μια σχέση που βασίζεται περισσότερο στην ανάγκη του να έχει κάποιον να καλύπτει τις ερωτικές επιθυμίες του και να του ετοιμάζει τις πίπες με όπιο παρά στην αγάπη. Από την πλευρά της η Φουόνγκ δέχεται πειθήνια τούτη την κατάσταση με ένα μόνο αντάλλαγμα:  την οικονομική ασφάλεια που της παρέχει ο γάμος που ελπίζει να της προτείνει ο Φάουλερ. Κάτι τέτοιο όμως είναι αδύνατον να συμβεί καθώς ο Φάουλερ ξέρει πως δεν είναι τόσο νέος ή πλούσιος για να την αποκαταστήσει κι επιπλέον, παραμένει επισήμως παντρεμένος με την πρώην σύζυγό του η οποία ως πιστή Καθολική αρνείται το διαζύγιο. Γι' αυτό η αδερφή της Φουόνγκ κάνει ό,τι μπορεί για να της βρει έναν πιο κατάλληλο σύζυγο.
 
Ο Φάουλερ μένει αποστασιοποιημένος από το χάος του πολέμου και γενικά έχει παύσει να διεκδικεί την ζωή του και απλώς εργάζεται διεκπεραιωτικά - αντί για επιτόπια ρεπορτάζ, στέλνει κυρίως τα επίσημα δελτία τύπου των Γάλλων. Η ρουτίνα του θα διαταραχθεί όταν στο προσκήνιο εμφανίζεται ο Ώλντεν Πάιλ, ο ήσυχος Αμερικανός του τίτλου. Ο Πάιλ είναι ένα κολλεγιόπαιδο που φτάνει στην Σαϊγκόν ως μέλος μιας αμερικανικής αποστολής βοήθειας και μαζί του φέρνει και τις θεωρίες ενός ακαδημαϊκού, του Γιορκ Χάρντινγκ, που υποστηρίζει την ύπαρξη μιας Τρίτης Δύναμης ανάμεσα στον κομμουνισμό και στον γαλλικό αποικιοκρατισμό και τις οποίες ο Πάιλ υποστηρίζει με σθένος.

Όσο κι αν οι χαρακτήρες τους είναι τα δύο άκρα αντίθετα, ο Φάουλερ  παίρνει υπό την προστασία του τον Πάιλ. Η σχέση που προκύπτει είναι κωμικοτραγική. "Όλες μου οι συζητήσεις με τον Πάιλ έπαιρναν εντελώς αλλοπρόσαλες  κατευθύνσεις. Μήπως άραγε έφταιγε η ειλικρίνειά του που οι κουβέντες μας εκτροχιάζονταν τόσο συχνά; Ποτέ του δεν παρέκαμπτε τα δύσκολα σημεία." Κι ένα από τα πιο δύσκολα είναι η Φουόνγκ. Ο Πάιλ την ερωτεύεται και ενημερώνει με κάθε ειλικρίνεια και σοβαρότητα τον Φάουλερ ότι προτίθεται να της προσφέρει εκείνο που η κοπέλα επιθυμεί - ασφάλεια και προστασία με έναν γάμο στην Αμερική. Χμ... περίεργη αίσθηση απελευθέρωσης και τούτη - από την ηθική φυλακή των Βιετναμέζων για τις γυναίκες στην πουριτανικότητα του Αμερικανικού Ονείρου... Άχρηστες λεπτομέρειες δλδ για την μεγάλη αδερφή που θεωρεί τον Πάιλ το ιδανικό ταίρι για την Φουόνγκ.

Η κατάσταση περιπλέκεται κι άλλο όταν, χάρη στις διασυνδέσεις του, ο Φάουλερ μαθαίνει πως ο Πάιλ είναι στην πραγματικότητα μυστικός πράκτορας της CIA και οι εισαγωγές πλαστικού που κάνει προορίζονται για την κατασκευή βομβών κι όχι παιχνιδιών όπως διατείνεται ο Αμερικανός. Ακόμη και τότε, όμως, παραμένει δύσπιστος κι αποστασιοποιημένος. Στην θέα ωστόσο των νεκρών γυναικόπαιδων που αφήνει πίσω της μια ισχυρή έκρηξη στην Place Garnier, την κεντρική πλατεία της Σαϊγκόν, σε ώρα αιχμής ο Φάουλερ μπαίνει σε σοβαρές σκέψεις - μία προς μία οι πληροφορίες του επαληθεύτηκαν και καταδεικνύουν τώρα πως σκοπός του Πάιλ από την αρχή ήταν να εξοπλίσει με όπλα μια αποσχιστική ομάδα Βιετναμέζων ώστε να μπορέσει η αμερικανική κυβέρνηση να κατευθύνει έτσι -υπογείως, ως Τρίτη Δύναμη- τον πόλεμο σύμφωνα με τα συμφέροντά της. Και σαν να μην έφτανε αυτό, ο Γάλλος Επιθεωρητής Βιγκώ τον υποπτεύεται, χωρίς όμως να μπορεί να το αποδείξει, πως σχεδίασε την έκρηξη ως ερωτικά αντίποινα στον Πάιλ. 

"Πάντα έρχεται μια στιγμή που αλλάζουμε", είπα. "Μια στιγμή συναισθηματική..." κι ετούτη είναι η στιγμή του  Φάουλερ - έρχεται σε επαφή με τον Βρετανό σύνδεσμό του και τους Βιετναμέζους αντάρτες και παίρνει μέρος στο σχέδιο δολοφονίας του Πάιλ. Ακόμη και τώρα όμως δεν μπορεί να καθορίσει το κίνητρό του - είναι η κοινωνική συνείδηση, η βία της αμερικανικής πολιτικής ή ο έρωτας;

Πόλεμος, θάνατος, έρωτας, απώλεια - δύσκολο να διακρίνει κανείς σε ποιό απ' όλα τα θέματα δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα ο συγγραφέας καθώς το μυθιστόρημα είναι μια εξαιρετικά ισορροπημένη ιστορία. Ο Γκριν άλλωστε φημίζεται για την οξυδερκή σκιαγράφιση όλων των αποχρώσεων των μυθιστορηματκών χαρακτήρων του. "Ο κόσμος δεν είναι μόνο άσπρο μαύρο. Περισσότερο μοιάζει με άσπρο και γκρι" έλεγε. Έτσι, εκτός από τον ετοιμόλογο Φάουλερ με τους αιχμηρούς  διαλόγους και την πρωτοπρόσωπη αφήγησή του, χρωματίζει ανάλογα την παθητικότητα της Φουόνγκ και την αθωότητα και τον ιδεαλισμό του Πάιλ. Στα πρόσωπά τους ο Γκριν προβάλλει τα χαρακτηριστικά της πατρίδας του καθενός κάτι που γίνεται πολύ αισθητό στην περίπτωση του Πάιλ καθώς τον αποδίδει ως την προσωποποίηση του αμερικανικού "δόγματος", δλδ την επιβολή του Καλού πάση -κυριολεκτικά- θυσία. Το βιβλίο είναι γεμάτο παρατηρήσεις για την αμερικανική πολιτική κι αυτός είναι ο λόγος που θεωρείται αντι-αμερικανικό από την αρχή κιόλας της έκδοσής του. Τότε, θεωρήθηκε και προφητικό για την αποτυχημένη ανάμειξη της Αμερικής στο Βιετνάμ. Σήμερα θεωρείται βασικό ανάγνωσμα και για εκείνους που αναζητούν να κατανοήσουν την επίσης αποτυχημένη ανάμειξη της Αμερικής στο Ιράκ και στο Αφγανιστάν.

Έχοντας υπάρξει δημοσιογράφος αλλά και πράκτορας της φημισμένης ΜΙ6 (κι εδώ δεν μπορώ να μην σκεφτώ πως τελικά οι μυστικές υπηρεσίες της Μεγάλης Βρετανίας εκπαιδεύουν θαυμάσιους συγγραφείς - βλ. Τζον λε Καρρέ, Ίαν Φλέμινγκ) ο Γκράχαμ Γκριν μεταγράφει στο βιβλίο προσωπικές εμπειρίες από τις αποστολές του με τρόπο άμεσο, όχι όμως αυτούσιο. Σε μια επιστολή του συγγραφέα προς τους φίλους του στην Σαϊγκόν Ρενέ και Φουόνγκ -η οποία χρησιμοποιείται στην παρούσα έκδοση ως προλογικό σημείωμα- ο Γκριν  αναφέρει μεταξύ άλλων πως δανείστηκε μόνο δύο πράγματα - την διεύθυνση του σπιτιού τους για να στεγάσει έναν από τους ήρωές του και το όνομα της Φουόνγκ καθώς είναι "απλό, όμορφο και εύκολο στην προφορά". Ελάχιστα άλλα στοιχεία δανείστηκε, διευκρινίζει στη συνέχεια "και σίγουρα όχι τον χαρακτήρα οποιουδήποτε στο Βιετνάμ. Ο Πάιλ, ο Γκρέιντζερ, ο Φάουλερ, ο Βιγκώ, ο Τζο - για όλους αυτούς δεν υπήρξαν πραγματικά ζωντανά πρότυπα στη Σαϊγκόν ή στο Ανόι." Λέγεται ωστόσο πως εμπνεύστηκε τούτο το μυθιστόρημα και τον Πάιλ από έναν αμερικανό βοηθό που τον συνόδευε στην επιστροφή του στη Σαϊγκόν από μια δημοσιογραφική αποστολή στην Μπεν Τρε. Και είναι σίγουρο πως η έκρηξη στην κεντρική πλατεία της Σαϊγκόν βασίζεται σε πραγματικό γεγονός που άφησε πίσω του φρίκη και πολλά θύματα.

Για εκπρόσωπος της θρησκευτικής (βλ. Καθολικής) λογοτεχνίας ο Γκράχαμ Γκριν είναι, επίσης, πολύ ευθύς και κατηγορηματικός. Έναν απογοητευμένο ρεαλιστή θα τον αποκαλούσα: "Δεν θα ήμασταν όλοι πολύ καλύτερα, αν δεν πασχίζαμε να καταλάβουμε, αν αποδεχόμασταν το γεγονός ότι κανένα ανθρώπινο πλάσμα δεν θα κατανοήσει ποτέ κανένα άλλο, ούτε γυναίκα τον άντρα της, ούτε εραστής την ερωμένη του, ούτε γονιός το παιδί του; Ίσως γι' αυτό να εφηύραν τον Θεό οι άνθρωποι - ένα ον ικανό να κατανοεί. Ίσως κι εγώ, αν ήθελα να γίνω κατανοητός ή να κατανοηθώ, ίσως να κατάφερνα τον εαυτό μου να πιστέψει - αλλά εγώ είμαι ρεπόρτερ. Θεός υπάρχει μόνο για τον αρχισυντάκτη". Ο ίδιος ο Γκριν βέβαια προτιμούσε να αυτοπροσδιορίζεται ως συγγραφέας που τυχαίνει να είναι Καθολικός και γι' αυτό τολμώ να υποθέσω πως χρησιμοποιήσε τον Καθολικισμό ως καμβά για να τονίζει την δραματική πάλη μεταξύ καλού-κακού, αρετής-αμαρτίας, απελπισίας, εξιλέωσης και συγχώρεσης που συντελούνται συνήθως σε μια ανθρώπινη ψυχή - στοιχεία που διαποτίζουν ιδιαίτερα τα πρώτα του έργα. Στον "Ήσυχο Αμερικανό", ωστόσο, οι μεταφυσικές του ανησυχίες έχουν ήδη αντικατασταθεί με ανθρωπιστικές: "Νομίζεις πως ο χωρικός κάθε βράδυ που πέφτει να κοιμηθεί στην φτιαγμένη από λάσπη καλύβα του σκέφτεται τον Θεό και τη Δημοκρατία;"  Όσο καλά όμως κι αν ο Γκριν χειρίζεται την φαιά όψη της ανθρωπισμού, δεν κατορθώνει τελικά να καλύψει την ρίζα του - τον φόβο μπροστά στην αδυναμία του σώματος που γερνά και στην επιθυμία που εξατμίζεται, στα γηρατειά που πλησιάζουν ακάθεκτα και την μοναξιά τους.

Το μυθιστόρημα έχει μεταφερθεί στον κιν/φο δύο φορές με την πιο πρόσφατη (2002) μεταφορά του να αποσπά μια υποψηφιότητα στα Όσκαρ Α' ανδρικού ρόλου για τον Μάικλ Κέιν που φαίνεται πως έδωσε στον θαυμάσιο Φάουλερ του μεγάλες δόσεις της εμπειρίας του από τον πόλεμο της Κορεάς όπου πολέμησε. Ήταν, θυμάμαι, μια πολύ ατμοσφαιρική ταινία με καλές ερμηνείες ωστόσο, στην υποτιθέμενη διαμάχη μεταξύ ταινίας ή βιβλίου θα έπαιρνα εύκολα θέση - το εκτενές επίμετρο της έκδοσης που σε βάζει στο κλίμα της εποχής,  το  συμπαγές κείμενο, η  γραμμική αφήγηση και η ζωντανή γλώσσα του (σε αυτό συμβάλλει και η ρέουσα μετάφραση του Γ.Τσακνιά) κάνουν το βιβλίο τούτο ένα συναρπαστικό ανάγνωσμα.

 



Σημειώσεις: Ο τίτλος της ανάρτησης είναι η πρώτη στροφή από το ποίημα "Βιετνάμ" της Wislawa Szymborska. Η φωτογραφία που ακολουθεί είναι από τον πραγματικό πόλεμο στο Βιετνάμ κι αντλήθηκε από εδώ - κοιτώντας τις συγκεκριμένες φωτογραφίες διαπίστωσα το πόσο απεικονιστικά γράφει για τον πόλεμο ο Γκριν. Το εικαστικό είναι λεπτομέρεια από το "Γυναίκα που ζυγίζει χρυσό" του Pieter de Hooch. Στην τελευταία φωτογραφία ο συγγραφέας με τον σκηνοθέτη Carol Reed κοιτούν κάποιο χειρόγραφο, πολύ ενδεχομένως του "Τρίτου Ανθρώπου" που σκηνοθέτησε τελικά ο δεύτερος ή της επόμενης μεταφοράς μυθιστορήματος του Γκριν στο πανί.

Post-carnival

And so I wear my daily mask
Of pleasant seeming,
And nobody takes me to task
For distant dreaming;
A happy hypocrite am I
Of ambiance inner,
Who smiling make the same reply
To saint and sinner.

 

Σημειώσεις: Το ποίημα είναι η τρίτη στροφή από το "Detachment" του Βρετανο-καναδού ποιητή και συγγραφέα Robert William Service. Οι "Πιερότοι με φλογέρες" ανήκουν στον Paul Hoecker.