Dysfictional 

Circumstances

Oι περίοδοι πολέμου είναι ιδιαίτερα ελκυστικές για τους συγγραφείς καθώς προσφέρουν πλήθος θεμάτων για μυθιστορηματική εξερεύνιση - διαπροσωπικά, κοινωνικά, ανθρωπιστικά, πολιτικά. Ορισμένα θέματα, ωστόσο, παραμένουν απρόσιτα. Ο δωσιλογισμός και οι μυστικές καταδόσεις είναι ίσως το κυριότερο. Ο Γάλλος Romain Slocombe εκθέτει την ακανθώδη τούτη πλευρά του πολέμου στο πρόσφατο "Κύριε Διοικητά" (μτφρ. Έφη Κορομηλά - Πόλις, 2014) κάνοντάς την ακόμη πιο τραγική και αποκρουστική επιλέγοντας για ήρωά του, όχι ένα απλοϊκό κι απαίδευτο άτομο αλλά μία εξέχουσα πνευματική προσωπικότητα της εποχής που καταδίδει εγγράφως κι επωνύμως την νύφη του. Το βιβλίο είναι αυτή η επιστολή. 

Παρασημοφορημένος βετεράνος του Μεγάλου Πολέμου (ΠΠ1) όπου έχασε το αριστερό του χέρι, μεγαλοαστός και μέλος της περίφημης Γαλλικής Ακαδημίας με την ιδιότητα του συγγραφέα, ο Πωλ-Ζαν Υσσόν είναι ένθερμος υποστηρικτής του στρατηγού Πεταίν και της ιδεολογίας του - ανακωχή και στην συνέχεια συνεργασία με τις δυνάμεις Κατοχής για το καλό και την ευημερία μιας ισχυρής Γαλλίας. Βαθιά συντηρητικός και βαθύτερα αντισημίτης, ο γηραιός Υσσόν ζει μια άνετη ζωή στο Παρίσι όπου με τους ομοϊδεάτες του -διάσημοι διανοητές και ο κύκλος τους- "...δεν διστάζαμε να βροντοφωνάζουμε, στα καθημερινά και εβδομαδιαία έντυπα στα οποία εκφράζαμε τη δίκαιη αγανάκτησή μας, αυτό που η τεράστια πλειονότητα των Γάλλων σκεφτόταν χαμηλόφωνα: οι Εβραίοι άρπαζαν τις δουλειές των συμπολιτών μας, κατέκλυζαν παρανόμως τη χώρα, εξαπέλυαν μια 'εβραϊκή επανάσταση' με την συνενοχή του Λεόν Μπλουμ." Είμαστε στο 1937 και τούτο συνέβαινε από τις αρχές της δεκαετίας μέχρι τουλάχιστον το 1942, όταν ο Υσσόν θα γράψει την επιστολή κατάδοσης της νύφης του, την οποία νύφη τού είχε συστήσει ο γιός του αρκετά νωρίτερα. 

Ο Ολιβιέ Υσσόν ακολουθεί σταδιοδρομία βιολιστή στην Συμφωνική Ορχήστρα του Παρισιού. Σε μια περιοδία της Συμφωνικής στην Γερμανία, την άνοιξη του 1932, γνωρίζει την Γερμανίδα ηθοποιό με το καλλιτεχνικό ψευδώνυμο Έλσι Μπέργκερ, μια πολύ νέα κοπέλα με εντυπωσιακή, άρια εμφάνιση και με εξαιρετική μόρφωση την οποία θα αρραβωνιαστεί. Ο Ολιβιέ την συστήνει στους γονείς του το καλοκαίρι της ίδιας χρονιάς και η Ίλσε  Βόλφφσον -όπως ήταν το πραγματικό της όνομα- θα κερδίσει τις εντυπώσεις της επιφυλακτικής Μαργκερίτ, της μητέρας του Ολιβιέ ενώ η Ζαν, η αδερφή του "...που ήρθε να μας βρει στο τέλος της εβδομάδας, υιοθέτησε αμέσως τη νεαρή Γερμανίδα σαν μικρή της αδερφή." Το ίδιο περίπου θα συμβεί και με τον Πωλ-Ζαν Υσσό. "Αυτή η νεαρή Γερμανίδα είχε -και εξακολουθεί να έχει, τότε όμως ακόμη περισσότερο- έναν εντελώς δικό της τρόπο να σε κάνει να  νιώθεις αμέσως άνετα, μια εγκάρδια ομιλητικότητα, ένα αφοπλιστικό ενθουσιασμό και μια παιδικότητα που ερχόταν να μετριάσει την οξυδέρκεια και την ευαισθησία της, αξιοπρόσεκτες και η μεν και η δε. Η καλεσμένη μας  κάθισε στο πιάνο από το πρώτο κιόλας βράδυ της άφιξής της, ερμήνευσε για μας Lieder του Σούμπερτ και κάποια κομμάτια του Μπαχ. Εγώ δεν μπορούσα να πάρω το βλέμμα μου από τους ώμους που άφηνε ακάλυπτους το αιθέριο φόρεμά της, κάτω από το χρυσάφι των μαλλιών που χάιδευαν τον σβέρκο της."   

Τούτη η μικρή λεπτομέρεια θα εξάψει το ερωτικό ενδιαφέρον του Πωλ-Ζαν Υσσό αλλά όχι μόνο προς στιγμήν. Τέτοιου είδους αφορμές θα αρχίσουν να συσσωρεύονται με κάθε τυπική οικογενειακή συγκέντρωση ώσπου, με την επέλαση των Ναζί στο Παρίσι και τον Ολιβιέ ήδη καταταγμένο στον γαλλικό στρατό (και αργότερα στο Λονδίνο ακολουθώντας την εξόριστη κυβέρνηση του στρατηγού de Gaulle), θα μετατραπούν σε δαμόκλειο σπάθη - η Ίλσε μόνη με τα δύο παιδιά της θα ζητήσει την προστασία του ισχυρού πεθερού της. Ο Πωλ-Ζαν Υσσόν δέχεται με την φυσικότητα που του επιτρέπει η συγγένειά τους και προσπαθεί να την προστατεύσει από τις καταδιώξεις που έχει εξαπολύσει η Γαλλική Αστυνομία κατά των Εβραίων καθώς του είναι ήδη γνωστή η εβραϊκή της καταγωγή - στην αρχή παρατηρώντας τα σκουρόχρωμα μαλλιά της εγγονής του και το χαρακτηριστικό σχήμα της μύτης που υποτίθεται πως φέρουν οι Εβραίοι κι αργότερα αναθέτοντας την υπόθεση σε ειδικό γραφείο ερευνών που θα επιβεβαιώσει τις υποψίες του.  Υποδόρια, ωστόσο, η εμμονή τον έχει κυριεύσει  - ούτε η ρήξη με τον γιο του, ούτε τα δύο εγγόνια του, ούτε η θλίψη από τον πνιγμό της αγαπημένης του κόρης Ζαν, ούτε καν η κατάρρευση και ο θάνατος της γυναίκας του Μαργκερίτ μπορούν να του αποσπάσουν την σκέψη. Το ίδιο ισχυρά αποδεικνύονται ο συντηρητισμός και ο αντισημιτισμός του - τα άρθρα του γίνονται ιδιαιτέρως αυστηρά και καταγγελτικά κι αυτό έχει ανεξέλεγκτες κι απάνθρωπες συνέπειες στην μικρή κοινωνία του Αντινύ όπου ζει. 

Σκηνοθέτης, μεταφραστής, εικονογράφος, σκιτσογράφος και φωτογράφος, ο Ρομαίν Σλοκόμπ έγινε συγγραφέας χωρίς να το επιδιώξει - ένα γκράφικ νόβελ, πολλές εικονογραφήσεις και μερικές ιστορίες για εφήβους τον οδήγησαν κάποια στιγμή να γράψει ένα αστυνομικό μυθιστόρημα για την σειρά Noire των εκδόσεων Gallimard. Το βιβλίο είχε επιτυχία κι αυτό τον ώθησε να γράψει με σύστημα - κάτι περισσότερο από ένα μυθιστόρημα το χρόνο. Το "Κύριε Διοικητά" βασίστηκε στην κρυφή ιστορία της μητέρας του που είχε κρύψει την εβραϊκή της καταγωγή από τα πεθερικά της φοβούμενη τον αντισημιτισμό τους. Ο ίδιος ανακάλυψε την καταγωγή της και την Εβραία Ρωσίδα γιαγιά του στα 20. Ανακάλυψε επίσης και κάποια γράμματα των γονιών του πατέρα του όπου άφηναν να εννοηθούν τα αντι-εβραϊκά τους αισθήματα κι αυτό ήταν που τον ενέπνευσε να γράψει το συγκεκριμένο μυθιστόρημα - το κατά πόσο γνώριζαν ότι η νύφη τους ήταν Εβραία και παρόλα αυτά δεν είπαν ποτέ τίποτα γι' αυτό.

Στην δική του επιστολή ο Πωλ-Ζαν Υσσόν είναι ευθύς και απόλυτα σαφής σε μια προσπάθεια να αποδείξει την αδιαμφισβήτητη ειλικρίνεια των λόγων του.  Ουσιαστικά πρόκειται για μια απολογία όπου ο Υσσόν εξομολογείται με κάθε λεπτομέρεια την σύγχυση και την ενοχή του. Και αναποφάσιστος καθώς είναι για το τι πρέπει να πράξει στην συνέχεια, αφήνει την ευθύνη αυτή στον Χερ Στούρμπαννφυρερ Χ. Σέλλενχαμμερ, διοικητή της Κομμαντατούρ στο Αντινύ και παραλήπτη της επιστολής - εξοργιστικό κι εφιαλτικό αν σκεφτεί κανείς τί συνέβη στο Ολοκαύτωμα. Σε όλη την έκταση της επιστολής ο Υσσόν φροντίζει να δηλώνει με στοιχεία την στήριξή του στο έθνος και τους πολίτες του και ο Ρομαίν Σλοκόμπ -που έχει κάνει μια εξαιρετική πραγματολογική έρευνα-  έχει τοποθετήσει το υλικό του σε καίρια σημεία για να αποδεικνύουν στην πράξη τον πατριωτισμό του Υσσόν - εκτός από γραμμές του Πωλ Κλωντέλ και σχόλια για τον κινηματογράφο, την κλασσική μουσική και τα άρθρα εθνικοσοσιαλιστικών εφημερίδων, υπάρχει ένα πλήθος ιστορικών λεπτομερειών -με ημερομηνίες και χρονολογικές αναφορές- που τοποθετούν τις πεποιθήσεις του Υσσόν σε ένα πλαίσιο που τις κάνει να φαίνονται τόσο "δίκαιες"  και λογικές όσο και ειρωνικές και φρικιαστικές. Τα τεκμήρια 1, 2 και 3 που βρίσκονται μετά το τέλος του μυθιστορήματος όπως και οι πρόσθετες πληροφορίες που ακολουθούν εντείνουν την αίσθηση αυτή και συγκινούν περισσότερο από κάθε τι άλλο - αποκαλύπτουν τις πραγματικές διαστάσεις της πράξης του μυθιστορηματικού Υσσόν καθώς έχουν αντληθεί από το ντοκιμαντέρ του Πέτερ Κλεμ Elsie Bergers Franzosische Familie που προβλήθηκε στην γερμανική τηλεόραση το 2008. Στο μυθιστόρημα βρίσκονται ενσωματωμένα και ορισμένα αυθεντικά άρθρα αντισημιτικού χαρακτήρα όπως και μία δήλωση προσχωρήσεως από τα οποία ο συγγραφέας άλλαξε μόνο ορισμένα ονόματα.

 

Να ζεις σημαίνει να λειαίνεις με λεπτότητα τις διαδικασίες στις οποίες είσαι υποταγμένος, έλεγε ο Μπρεχτ κι αυτό φαίνεται να εφαρμόζει ο Σλοκόμπ στην γραφή του - ψυχογραφεί εξαιρετικά τους πρωταγωνιστές του και αποκαλύπτει με ελεγχόμενο ρυθμό κι ένα ιδιαίτερα φροντισμένο, αν και σκληρό, ύφος  την φύση και την έκταση του φόβου, την ένταση του αιμομεικτικού έρωτα του Υσσόν για την Ίλσε καθώς και τις υπόλοιπες, οξείες, διακυμάνσεις  του ανθρώπινου ψυχισμού - οικογενειακή ευτυχία, λύπη κι απελπισία, μίσος, οργή, αντιπαλότητα, παραίτηση και μισαλλοδοξία, ανανδρία κι εγωισμός έως την απόλυτη βία για γερά στομάχια -  είναι η στιγμή που ο Υσσόν θα έρθει αντιμέτωπος με τον αντίκτυπο των αυστηρών εθνικιστικών άρθρων του. Παράλληλα ο συγγραφέας διατηρεί την αγωνιώδη εσώτερη σύγκρουση που βιώνει ο πρωταγωνιστής του - ποιό είναι, τελικά, πιο σημαντικό; Το ερωτικό πάθος ή το μέλλον της Γαλλίας;  

Είναι η πρώτη φορά στα πεντέμισι χρόνια που γράφω σε τούτο εδώ το μπλογκ που δεν θα αποκαλύψω το τέλος ενός βιβλίου. Tο προσπάθησα αλλά τελικά  έσβησα εκείνο το κείμενο - oι ανατροπές στην πλοκή είναι πολλές και φορές, σοκαριστικές και κάθε πλάγια αναφορά ήταν λίγη. Μπορώ ωστόσο να σας βεβαιώσω πως πρόκειται για ένα βιβλίο που θλίβει, φοβίζει, εντυπωσιάζει - ο καφκικός πέλεκυς που σπα τον πάγο της αδιαφορίας μέσα σου. Και μεταξύ άλλων, σε κάνει ν' αναρωτιέσαι για τα όρια της πολιτικής ορθότητας και της ιδεολογικής συνέπειας.

Σημειώσεις: Η πρώτη φωτογραφία είναι λεπτομέρεια από πορτραίτο του Νορβηγού Vidkur Quisling το όνομα του οποίου (quisling) είναι συνώνυμο του δωσίλογου/προδότη του έθνους στα αγγλικά. Στην δεύτερη φωτογραφία εικονίζεται ο στρατηγός Πεταίν με τον συνεργάτη του Πιερ Λαβάλ, αντιπρόεδρο της κυβέρνησης του Βισύ. Η τρίτη είναι μία σκηνή από το θαυμάσιο φιλμ νουάρ "Ministry of Fear" που σκηνοθέτησε ο Fritz Lang ενώ στην τελευταία εμφανίζεται ο συγγραφέας σε πρόσφατο -νομίζω- στιγμιότυπο που αντλήθηκε από εδώ.