Βιβλίο Ασκήσεων 

του Αναγνώστη

Πιστός στους χαμηλούς τόνους, την νοσταλγική υφή και τον άνθρωπο παραμένει ο Λάκης Παπαστάθης, ο γνωστός κινηματογραφιστής και συγγραφέας στην πρόσφατη συλλογή διηγημάτων του. Το "Ο δάσκαλος αγαπούσε το βωβό σινεμά" (Πόλις, 2014) περιλαμβάνει πενήντα μικρής έκτασης αλλά ιδιαίτερης σύνθεσης διηγήματα που μας μεταφέρουν στο παρασκήνιο της δημιουργίας, τη στιγμή όπου γεννιούνται σκέψεις, προβληματισμοί και ίσως η έμπνευση - στην αίθουσα μιας σχολής δραματικής τέχνης, υποθέτω, εν ώρα μαθήματος. 
 
Ο ανώνυμος αφηγητής είναι ένας δάσκαλος που αμφιβάλλει γι' αυτό που κάνει. Στο εισαγωγικό διήγημα της έκδοσης, αναρωτιέται για τους διάφορους τρόπους που χρησιμοποιεί για να προσεγγίσει τους μαθητές του, αν καταφέρνει τελικά να τους μεταδώσει ό,τι μεταδίδεται για την Τέχνη και μέσω αυτής και τι άλλο θα μπορούσε να κάνει για να είναι πιο αποτελεσματικός. "Είχε τις αμφιβολίες του. Δεν πίστευε πως η τέχνη διδάσκεται - μ' αυτή, τουλάχιστον , την πρακτική, χρηστική έννοια του ρήματος διδάσκω. Όμως ούτε μια στιγμή δεν του πέρασε από το μυαλό να τα παρατήσει. Δεν διδάσκεται  αλλά καλλιεργείται, έλεγε. Η διδασκαλία σε βοηθάει να τα καταφέρεις, ίσως, μόνος σου. Πάντα όμως η αμφιβολία τον έτρωγε."  

Τα επόμενα πενήντα διηγήματα του βιβλίου είναι ισάριθμα μαθήματα πάνω στην υποκριτική, τον αυτοσχεδιασμό, την δραματική αφήγηση, την κίνηση, την κινηματογράφιση. Μην σας πτοεί ο μεγάλος αριθμός - τα περισσότερα διηγήματα είναι της μίας ή των δύο σελίδων και είναι αρκετά ενδιαφέροντα διότι εστιάζουν σε στιγμές και παραστάσεις που είναι έντονα φορτισμένες από την πραγματικότητα. "Άτσαλα λόγια", "Η διάρκεια της σιωπής", "Εκείνη προχώρησε", "Ο νικητής και ο ηττημένος που ελπίζει", "Η ανάσταση του κειμένου", "Η διαδρομή μιας μελωδίας", "Ο κινηματογράφος σαν ζαχαρωτό", "Η πλάτη στην αφήγηση", "Η μάχη της Μαγνησίας", "Ταξί για Χολαργό", "Έλλη", "Ο καραγκιοζοπαίχτης και ο συγγραφέας" είναι μερικοί από τους τίτλους που καλύπτουν ένα μεγάλο φάσμα θεμάτων, εποχών και συμπεριφορών που θίγει ο συγγραφέας με την διεισδυτική ματιά του καλλιτέχνη και την ανθρωποκεντρική ενός δασκάλου. 

25. "Ήθελε να νικήσει την ευκολία της. Να ζορίζεται. Να μην της βγαίνει το έργο. Ευχαριστιόταν να απελπίζεται. Όταν η σύνθεσή της σωριαζόταν ερείπιο έλεγε ΄για καλό είναι΄ ή ΄κάθε εμπόδιο για καλό΄". Δεν ήθελε να πηγαίνουν ενστικτωδώς μόνα τους τα χέρια της, δεν τα εμπιστευόταν. Περνούσε πολλές ημέρες αναμένοντας την καινούργια έμπνευση, τη διαφορετική. Σκάλιζε τα ερείπια και τα ξανάστηνε. Ξανά και ξανά. Όταν επιτέλους αποφάσιζε πως το έργο τελείωσε, καθόταν απέναντι και το κοιτούσε. Της φαινόταν οικείο. Συνεχώς αναγνώριζε τον εαυτό της και το προηγούμενο έργο της που ήθελε να αποφύγει. Όσο το κοιτούσε, τόσο πιο πολύ έμοιαζε με το πρώτο σχέδιο που έκανε στη σχολή, πριν μάθει, πριν καταλάβει, πριν πορευτεί όπως πορεύτηκε!"

24. "Εκείνος πάνω στο βήμα, μόνος του. Ο κόσμος κάτω, εκατοντάδες. Το κοινό συμφωνούσε. Αυτός έλεγε, έλεγε, το ξεσήκωνε. Μετά από λίγο ξανάλεγε. Εντέχνως τα αντίθετα. Και πάλι το κοινό τον αποθέωνε. Το ίδιο κοινό, οι ίδιοι άνθρωποι. Σαν να μεταφέρθηκαν στη σάλα οι αντίπαλοι τους ή μάλλον σαν να ήταν μέσα τους οι άλλοι, οι αντίπαλοι. Και εκείνος είρων, με ένα χαμόγελο που ήξερε."

 
Θα αρκούσε να μιλήσω μόνο για το πως ο συγγραφέας προσεγγίζει το ευάλωτο, το ανείπωτο και το φευγαλέο με τον διαυγή και σαφή λόγο που συναντούμε και στα προηγούμενα βιβλία του. Ωστόσο, η συλλογή ετούτη είναι κάτι περισσότερο διότι κάθε διήγημα μοιάζει με σχεδιάγραμμα μαθήματος (lesson plan), στην πεζογραφική του μορφή. Ξεκινά με την αφήγηση-σενάριο και συνεχίζει δίνοντας παραδείγματα που δεν είναι απλά γεγονότα αλλά αναμνήσεις του συγγραφέα από μια ζωή πλούσια σε εμπειρίες και ανθρώπους που πρόσφεραν στον πολιτισμό του τόπου - η Έλλη Λαμπέτη, ο Γιώργος Ιωάννου, ο Μανώλης Αναγνωστάκης, ο Κάρολος Κουν κι ο Λευτέρης Βογιατζής -μεταξύ άλλων, λιγότερο ή περισσότερο αναγνωρίσιμων- περνούν μέσα από τις σελίδες του "Δασκάλου...". Ακολουθεί ο στοχασμός του για ζητήματα των "ψιλών γραμμάτων" όπως η σημασία της ατομικής στάσης σε όσα συμβαίνουν και ο αντίκτυπος μιας πράξης. Και τέλος,  η ανάθεση μιας εργασίας στους μαθητές: να ερευνήσουν τις αφηγήσεις και μετά να συζητήσουν ή να ερμηνεύσουν πρόσωπα, σώματα, συναισθήματα, διλήμματα, αδιέξοδα και άλλες υποθετικές καταστάσεις που υπαγορεύονται από την πραγματικότητα.

24. "Σας ζήτησα να σχολιάσετε αυτή τη σκηνή. Πήρα τις απαντήσεις σας και σήμερα θα σας διαβάσσω τα σχόλια του Γ.Σ. που θα μας οδηγήσουν σε πολλές συζητήσεις." 

31. "Φανταστείτε και παίξτε την Άννα από τη στιγμή που ακούει τον θόρυβο και ξυπνάει αρπάζοντας τη ρόμπα της. Κλιμακώστε την αντίδρασή της. Εκείνο που την καθορίζει είναι ο ρυθμός της. Από τον τρόμο του σεισμού, στην έκπληξη και μετά στη συγκίνηση που στο τέλος, μ' έναν τρόπο προσωπικό και απρόβλεπτο, τη συμβολικοποιεί και τη μετατρέπει σε τελετουργία." 

29. "Ξαπλώστε ήσυχα, ανάσκελα και προσπαθήστε να φανταστείτε τα λόγια του ποιήματος. Λέξη-λέξη. Να έχετε την αίσθηση πως απέναντί σας είναι ο ποιητής που σας βλέπει. Προσπαθήστε να παραστήσετε τα τελευταία δευτερόλεπτα της ζωής του ανθυπολοχαγού πριν πεθάνει. Προβληματιστείτε για το μακιγιάζ σας και νοερά ακολουθήστε τα λόγια του ποιήματος που κάνουν φλας μπακ στη ζωή του." 

Το ύφος ανάμεσα στο διήγημα-σενάριο και την υπόλοιπη αφήγηση διαφέρει ελαφρώς ωστόσο, η γραφή του Λάκη Παπαστάθη, δεν έχει χάσει τίποτα από το διακριτό, εικαστικό πλαίσιο των κινηματογραφικών εικόνων του. Εδώ, όμως, έχει μια πιο οικεία θερμοκρασία καθώς ο συγγραφέας είναι σαν να απευθύνεται άμεσα στον αναγνώστη - η κατακλείδα κάθε διηγήματος (η ανάθεση της εργασίας) σε προτρέπει να μπεις στα παπούτσια κάποιου άλλου και να σκεφτείς αλλιώς· να βγεις από τα στενά όρια του εγωτικού εαυτού και να αντιληφθείς την επηρροή της κάθε ανθρώπινης κίνησης στον κόσμο γύρω σου. Να εντοπίσεις το σημείο όπου τέμνονται το φαντασιακό και η καθημερινότητα και να μεταφράσεις τις πολλές διαστάσεις μιας αλήθειας. Παρεμπιπτόντως, ο συγγραφέας δεν έχει διδάξει ποτέ, κάτι που δίνει μια ξεχωριστή χροιά στα τόσο δομημένα και περιεκτικά διηγήματά του αλλά και στην  στάση του δασκάλου του. Το "Διδάσκω σημαίνει παίρνω την ευθύνη" που αποφασίζει ο αφηγητής πριν μπει στην τάξη  δεν είναι κάτι που ακούς συχνά, πόσο μάλλον να το συναντάς ως πράξη. 

Ως βασικός και επί χρόνια συνεργάτης του εξαιρετικού τηλεοπτικού "Παρασκηνίου", ο Λάκης Παπαστάθης  χειρίζεται με παρόμοιο τρόπο το βασικό υλικό του που το αντλεί κυρίως από την μνήμη, τις Τέχνες αλλά και την διδασκαλία, όπου οι ασκήσεις αναπαράστασης (role play) χρησιμοποιούνται κυρίως για τον παιγνιώδη όσο και αποτελεσματικό τρόπο που μετατρέπουν την πληροφορία σε γνώση κα τη γνώση σε εμπειρία.

Το αποτέλεσμα είναι αν μη τι άλλο ασυνήθιστο - η συνοχή της γλώσσας του και η συμπύκνωση της μικρής φόρμας δημιουργούν μια ήρεμη αλλά επιβλητική ατμόσφαιρα που αιχμαλωτίζει το συναίσθημα και αναγκάζει τον αναγνώστη να συμμετάσχει πνευματικά και συναισθηματικά πολύ περισσότερο απ' ότι σε μια συνηθισμένη, αφηρημένη ή σβέλτη, ανάγνωση.  Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για πειραματική λογοτεχνία,  ένα προληπτικό (proactive) είδος ίσως, με την έννοια ότι ασκεί την σκέψη και την ενσυναίσθηση κι έτσι προετοιμάζει τον αναγνώστη για ένα επόμενο επίπεδο ανάγνωσης από εκείνο του απλού καταναλωτή του κάθε συγγραφικού ύφους.

Πιο απλά, για να μην σας κουράσω άλλο, "Ο Δάσκαλος..." ...γεφυρώνει τον χρόνο μεταξύ παρελθόντος και μέλλοντος με εύφορο τρόπο και αποκαλύπτει την διαδικασία εξέλιξης της αναγνωστικής σκέψης σε μία πιο ώριμη, κάτι που είναι πολύτιμο κι εκτός σελίδων. Ένα βιβλίο ασκήσεως του Εαυτού, δηλαδή.

Σημειώσεις: Η πρώτη φωτογραφία έχει αντληθεί από την σελίδα της Εθνικής Πινακοθήκης ενώ η δεύτερη τυχαία από το διαδίκτυο και εικονίζει τον συγγραφέα να κινηματογραφεί. Στην προσωπική ιστοσελίδα του (εδώ) μπορείτε να βρείτε πληροφορίες για το σύνολο τού μέχρι στιγμής έργου του. Το εικαστικό είναι του Γιώργου Ρόρρη.