Οι δύο ζωές της

Εκδόθηκε  μόλις το 2014 και θεωρείται ήδη μεγάλο έργο της θρησκευτικής λογοτεχνίας· δεν ήταν όμως αυτός ο λόγος που με έκανε να διαβάσω το "Λάιλα" (σε εξαιρετική, ως συνήθως, μετάφραση Κατερίνας Σχινά - Μεταίχμιο, 2016). Ήταν η  διαπίστωση ότι στη συγκεκριμένη κατηγορία ανήκουν, επίσης, οι Γκράχαμ Γκριν, Ίβλιν Γουώ, Φρανσουά Μωριάκ. Σίγουρα, σκέφτηκα, η Marilynne Robinson  θα γράφει κάτι περισσότερο από ένα απλό μυθιστόρημα περί θρησκευτικών αναζητήσεων.  Και πράγματι.

Το "Λάιλα" είναι πρώτα απ' όλα, η ιστορία της σχέσης δύο ανθρώπων  που προέρχονται από δύο πολύ διαφορετικούς κόσμους. Από τη μία, ο αιδεσιμότατος Τζον Έημς που έχοντας ζήσει μια ήσυχη και ασφαλή, συμβατική ζωή –όχι χωρίς λάθη κι απώλειες– αποδέχεται ένα δώρο της τύχης και βαδίζει προς την συναισθηματική ολοκλήρωσή του: ερωτεύεται την άγνωστη που μπήκε στην εκκλησία του την ώρα της λειτουργίας για να προστατευτεί από καταιγίδα.

Και από την άλλη, η Λάιλα. Παραπεταμένη από τους γονείς της, ζούσε σε  ένα καταφύγιο αστέγων μέχρι την στιγμή που την έκλεψε –την έσωσε, για την ακρίβεια, από την βαίη συμπεριφορά ναρκομανών και μέθυσων– η Ντολ, μια άστεγη και εξαθλιωμένη γυναίκα με σημαδεμένο πρόσωπο κι έναν φόνο στο ενεργητικό της. Η Ντολ θα αποδειχθεί πραγματική μητέρα για την τετράχρονη Λάιλα και για τα επόμενα είκοσι σχεδόν χρόνια θα την φροντίζει όσο καλύτερα της επιτρέπουν οι συνθήκες. Θα της εξασφαλίσει και την ευκαιρία να πάει σχολείο για μία, όμως, χρονιά· μετά έπρεπε να φύγουν από το σταθερό σπιτικό τους προς αναζήτηση εργασίας. Στην αρχή οι δυο τους, μετά μόνη της, η Λάιλα διασχίζει τις Μεσοδυτικές πολιτείες των ΗΠΑ κάνοντας διάφορες δουλειές – από εργάτρια συγκομιδής μήλων και πατατών στα χωράφια, (αποτυχημένη) πόρνη και καθαρίστρια σε πορνείο, παραδουλεύτρα σε ξενοδοχείο. Ώσπου φτάνει τυχαία στην πόλη Γκίλιαντ και μένει σε ένα ερημωμένο σπίτι.  Σε μια από τις βόλτες της για να βρει δουλειά, την πιάνει καταιγίδα και τρυπώνει στο πρώτο μέρος που βρίσκει για να προστατευτεί - μια εκκλησία. 

Παρόλο που οι ζωές τους είναι τόσο αταίριαστες, ο αιδεσιμότατος  Έημς και η Λάιλα έχουν κοινά σημεία. Το πιο εμφανές είναι ότι έχουν υπάρξει πολύ μοναχικοί, για πολύ καιρό. Από τον θάνατο της πρώτης γυναίκας του και του μωρού τους, ο αιδεσιμότατος ζει μια επαναλαμβανόμενη, περιχαρακωμένη ρουτίνα – τα πρωινά επισκέπτεται το ποίμνιό του και το απόγευμα διαβάζει και γράφει το κήρυγμα της Κυριακάτικης λειτουργίας. Μόνος φίλος του κι έμπιστος για χρόνια ο, επίσης αιδεσιμότατος, Ρόμπερτ Μπάουτον με τον οποίο τον συνδέει και συγγενική σχέση – ο αιδ.Έημς έχει βαπτίσει τον Τζακ, άσωτο γιο του αιδ. Ρόμπερτ. Στον αντίποδα, οι άγριες εμπειρίες της νομαδικής ζωής  που κουβαλά η Λάιλα έχουν παγιώσει μέσα της την αίσθηση ότι είναι παντού παρείσακτη και γι' αυτό την εγκαταλείπουν. Συμβιώνοντας στον ίδιο χώρο μετά το γάμο τους, ο αιδ. Έημς και η Λάιλα μοιράζονται διάφορες πληροφορίες για το παρελθόν τους – είναι το σημείο όπου η Ρόμπινσον δίνει με αριστοτεχνικό τρόπο την συνειδητοποίηση και των δύο ότι δεν μπορείς να γνωρίσεις πραγματικά τον άλλο.   

Το μυθιστόρημα είναι ουσιαστικά η ζωή της Λάιλα και μέσα από την αφήγησή της σκιαγραφείται η ζωή των φτωχών  και απόκληρων, όπως είναι και η Ντολ. Των εποχιακών εργατών, επίσης, που την περίοδο του Μεγάλου Κραχ και του Μεσοπολέμου μετακινούνταν σε ομάδες –και υπήρχαν τότε πολλές– πηγαίνοντας οπουδήποτε υπήρχε δουλειά. Ο Ντόουν, ο Μαρέλ, ο Άρθρουρ και η Φλόρενς, ο Ντικ και η μικρή Μέλι – "Άνθρωποι και ποντίκια", φίλοι και αφεντικά της Ντολ και της Λάιλα, διέσχιζαν την χώρα με τα πόδια, ζούσαν όπου έβρισκαν, έτρωγαν ό,τι έβρισκαν κι ό,τι τους έδιναν (πχ, άγρια καρότα, λουλούδια, μήλα, βραστές πατάτες), προσπαθούσαν να μείνουν μακριά από την παρανομία και μοχθούσαν για να προστατεύσουν την μοναδική περιουσία που διέθεταν: την αξιοπρέπειά τους. "Ήταν η ζωή της όλη. Όμως αν είχαν όντως σημασία, πώς μπορούσε ο κόσμος να συνεχίσει να γυρίζει, όταν υπήρχαν τόσοι άνθρωποι που ζούσαν τα ίδια και χειρότερα; Οι φτωχοί ήταν ένα τίποτα, οι κουρασμένοι και οι πεινασμένοι ένα τίποτα. Δεν ήταν παρά άνθρωποι που πάσχιζαν να τα βγάλουν πέρα χωρίς κανένας να τους δείχνει σεβασμό. Ακόμα κι ο άνεμος τους λέρωνε. Δεν είχε σημασία πόσο περήφανοι και σκληροί ήταν, ο άνεμος έκανε τα πρόσωπά τους ν' αυλακώνονται απ' τα δάκρυα. Αυτό ήταν η ύπαρξη, και γιατί δεν μούγκριζε και δεν χτυπιόταν όπως η καταιγίδα, αφού τόσο μεγάλο κομμάτι της είναι ποτισμένο στην πίκρα και στον φόβο;" συλλογίζεται η Λάιλα που βρίσκεται τώρα στο ήσυχο, ζεστό, ασφαλές σπίτι του συζύγου της περιμένοντας το μωρό τους. Ο πάστορας της δίνει αγάπη, φροντίδα κι ελευθερία· η αίσθηση της εσωτερικής μοναξιάς, ωστόσο, δεν την εγκαταλείπει, ούτε κι εκείνη η τάση φυγής. 

Δύο φορές υποψήφια για το Man Booker International Prize (2011 και 2013) και μία από τους 100 πιο επιδραστικούς ανθρώπους για το 2016, σύμφωνα με το Time Magazine, η Μέριλυν Ρόμπινσον έχει εκδώσει, μέχρι στιγμής, μόλις τέσσερα λογοτεχνικά βιβλία με μεγάλη απόσταση μεταξύ τους. Το καθένα από αυτά πολυβραβευμένο ενώ τα τρία τελευταία –"Γκίλιαντ", "Στο σπίτι" και "Λάιλα" – θεωρούνται τριλογία η οποία κατατάσσεται στην κλασική λογοτεχνία της σύγχρονης Αμερικής.  Είναι αξιοθαύμαστο το πως συνδέονται τα βιβλία της Ρόμπινσον μεταξύ τους και πως τα πρόσωπα που πρωταγωνιστούν εμφανίζονται υπό διαφορετική απόσταση και σκοπιά σε κάθε βιβλίο της –  το "Στο σπίτι", το τρίτο βιβλίο της Ρόμπινσον εξιστορεί την ζωή στην πόλη Γκίλιαντ μέσα από την καθημερινότητα της οικογένειας Μπάουτον και είναι το prequel του "Housekeeping" (το πρώτο βιβλίο της Ρόμπινσον). Η τριλογία ανοίγει με το "Γκίλιαντ" που είναι η συλλογή επιστολών που απευθύνει ο αιδ.Έημς στον νεαρό γιο του· και τώρα, στο "Λάιλα", η μητέρα εκείνου του παιδιού με το όνομα του τίτλου, αφηγείται την ιστορία των νομαδικών χρόνων της, πριν συναντήσει τον αιδ. Έημς. Μην σκεφτείτε, όμως, ότι υπάρχει μία συγκεκριμένη σειρά για να τα διαβάσετε – δεν υπάρχει· το κάθε βιβλίο διαβάζεται ανεξάρτητα.

Η ιστορία της Λάιλα εξελίσσεται με συχνές αναδρομές στο παρελθόν και η επαναφορά στο παρόν είναι τόσο ανεπαίσθητη που πρέπει να διαβάζεις προσεκτικά για να το αντιληφθείς αμέσως. Η σκέψη της Ρόμπινσον παραμένει ευθύβολη και η γραφή της απλή και συναισθηματική – σε μαγνητίζει με τον μειλίχιο τόνο της και αναδίδει την αισθαντικότητα της βιωμένης ζωής και των πρωτόγονων στοιχείων της φύσης. Ομολογώ πως περίμενα μια πιο απαιτητική αφήγηση καθώς το ερώτημα  "Γιατί τα πράγματα συμβαίνουν όπως συμβαίνουν;" που ταλανίζει την Λάιλα σε όλη την πορεία της είναι ένα ερώτημα που άπτεται της Φιλοσοφίας –ενδεχομένως και της Ψυχολογίας– και, υπό το πρίσμα αυτό, διαθέτει άφθονο υλικό για ένα μυθιστόρημα από εκείνα που σε απορροφούν στον κόσμο τους και σε διαφωτίζουν –έστω και λίγο– για τα θεμελιώδη υπαρξιακά, κοινωνικά και ουμανιστικά ζητήματα που ανακύπτουν. Πολύ περισσότερο δε που τόσο ο αιδ. Έημς όσο και η ίδια η Λάιλα έχουν τα ίδια ζητήματα αμφισβήτησης και πίστης – ακόμη ένα κοινό σημείο τους. Η συγγραφέας, ωστόσο, επιλέγει να παρουσιάσει την αρχέγονη δίψα της Λάιλα για μόρφωση, αποδοχή και ασφάλεια, υλική και συναισθηματική, μέσα από μια παθητική θρησκευτική/προτεσταντική σκοπιά και συνυφαίνει στο κείμενο αρκετά εδάφια και παραβολές από την Βίβλο (βιβλίο του Ιεζεκιήλ, Ιώβ, κ.α.) περισσότερο ως επιβεβαίωση παρά ως απάντηση στις απορίες της για την ανθρώπινη εμπειρία. Τα "πιστεύω" του Καλβινισμού δε, που παρουσιάζονται ως η βασική πίστη του αιδεσιμότατου Έημς, καταφέρνουν να καταστείλουν, να κατευνάσουν αν θέλετε, μέχρι ενός σημείου την αγωνία της γυναίκας για το παρόν και το μέλλον.

Η παρούσα έκδοση περιλαμβάνει δύο ενδιαφέροντα κείμενα που συνομιλούν με τη "Λάιλα". Το πρώτο είναι η συζήτηση ανάμεσα στον πρόεδρο των ΗΠΑ Μπαράκ Ομπάμα και την συγγραφέα. Το δεύτερο, ένα επίμετρο όπου ο Σταύρος Ζουμπουλάκης, με την δική του φιλοσοφική/αλτρουϊστική ανάγνωση, διαφωτίζει την σκέψη της Ρόμπινσον  η οποία, εντέλει, καταθέτει σε τούτο το στιβαρό μυθιστόρημα τις ιδανικές συνθήκες συμβίωσης ενός ζευγαριού. Μπορούν να αναχθούν και σε κοινωνικό επίπεδο όπως, επίσης, να είναι η απάντηση στον γενικότερο προβληματισμό της συγγραφέως για την απουσία πνεύματος και το σκόρπισμα του εσωτερικού εαυτού: σκεπτικισμός, ενσυναίσθηση, αποδοχή και σεβασμός στην ταυτότητα της διαφορετικής πραγματικότητας – από κοινού.

Σημειώσεις: Η φωτογραφία είναι του Αμερικανού Emmet Gowin - ένα από τα πολλά πορτραίτα της γυναίκας του Edith. Το "Paradise #11 - The Dust of Souls" ανήκει στην συλλογή που φιλοτέχνησε ο Salvador Dali για την εικονογράφηση της Θείας Κωμωδίας.