Any word alive
Πολυβραβευμένη και πολυγραφότατη. Δοκιμασμένη τόσο στο μυθιστόρημα όσο και στο διήγημα, την ποίηση, το δοκίμιο, την λογοτεχνική κριτική, τα βιβλία για παιδιά, τα graphic novels (ως κειμενογράφος), τα σενάρια τηλεοπτικών σειρών και τα λιμπρέτι, η Margaret Atwood επιχειρεί με το πιο πρόσφατο βιβλίο της και στο πεδίο του θεάτρου. Για την ακρίβεια, "Το παιδί της Τρικυμίας" (μτφρ. Τρισεύγενη Παπαϊωάννου – Μεταίχμιο, 2017) είναι μία πεζογραφική διασκευή της σαιξπηρικής "Τρικυμίας". Ακόμη μία! ίσως σκεφτείτε. Ομολογώ πως μου πέρασε από το νου, αλλά κακώς διότι, όπως διαπίστωσα, πρόκειται για μια εξαιρετικά πνευματώδης, πολυδιάστατη και απολαυστική μεταφορά του έργου στο σήμερα.
Στην πόλη Μακέσιγουεγκ του Καναδά γίνεται κάθε χρόνο ένα θεατρικό φεστιβάλ. Ο Φίλιξ Φίλιπς είναι ένας έμπειρος και καταξιωμένος σκηνοθέτης της αβάντ γκαρντ που ετοιμάζεται να ανεβάσει την σαιξπηρική Τρικυμία. Ως καλλιτεχνικός διευθυντής –επί χρόνια– του φεστιβάλ ασχολείται μόνο με τα της παράστασης (κοστούμια, φωτισμοί, ερμηνείες, κ.λπ) και δεν αντιλαμβάνεται τις μηχανορραίες του βοηθού του, Τόνι Πράις μέχρι που βρίσκεται απολυμένος, με τα λιγοστά υπάρχοντά του σε ένα κουτί και δύο άντρες της ασφάλειας να τον συνοδεύουν μέχρι το πάρκινγκ του θεάτρου. Το χτύπημα ετούτο είναι το τρίτο που δέχεται ο Φίλιξ - έχει προηγηθεί ο θάνατος της Νάντιας στην γέννα της κόρης τους και πριν από λίγους μήνες ο θάνατος της τρίχρονης Μιράντας από μηνιγγίτιδα. Τότε ήταν που αποφάσισε να ανεβάσει την Τρικυμία με προοπτική να την αναστήσει -κατά κάποιο τρόπο- στην σκηνή, κάτι που τον κράτησε μακριά από την κατάθλιψη.
Μα τώρα συνέβη αυτό και ο Φίλιξ απομονώνεται σε μια πρωτόγονη καλύβα στην άκρη ενός κοντινού χωριού. Ο χρόνος του κυλά αργά και ουσιαστικά άπραγος – ψιλομαστορεύοντας, έχοντας παραισθήσεις με την μορφή της κόρης του και παρακολουθώντας στο διαδίκτυο τις κινήσεις του άσπονδου φίλου του ο οποίος προοδεύει ταχύτατα – από την στιγμή που σφετερίστηκε την θέση του, βραβεύτηκε αρκετές φορές ως Πρόεδρος του πρωτοποριακού φεστιβάλ του Μακέσιγουενγκ και κατάφερε να αποκτήσει θέση κύρους στην πολιτική (βλ. διορισμός στο υπουργικό συμβούλιο). Ο Φίλιξ θα ήθελε να τον εκδικηθεί που καρπώθηκε την δουλειά του, αλλά δεν μπορεί να κάνει τίποτα άλλο παρά μόνο άστοχα σχέδια.
Κάποια στιγμή διαβάζει για μια κενή θέση δασκάλου θεάτρου στο Σωφρονιστήριο Φλέτσερ και κάνει αίτηση. Ελλείψει ενδιαφερομένων, προσλαμβάνεται αμέσως και διατηρεί την θέση του για τρία χρόνια ανεβάζοντας με επιτυχία τραγωδίες του Σαίξπηρ – Ιούλιο Καίσαρα, Μακβέθ, Ριχάρδος Γ΄. Στην αρχή της τέταρτης χρονιάς μαθαίνει ότι το πρόγραμμα "Αλφαβητισμός μέσα από τη Λογοτεχνία" στο οποίο βασίζεται η θέση του πρόκειται να καταργηθεί. Με την βοήθεια των ηθοποιών του και της Εστέλ, καθηγήτριας πανεπιστημίου που δημιούργησε και επιβλέπει το πρόγραμμα, ο Φίλιξ θα προετοιμάσει μία πρωτοποριακή, πράγματι, παράσταση ώστε να δείξει στους δύο υπουργούς που θα επισκεφτούν το Φλέτσερ, στην λήξη της χρονιάς, τα θαυμάσια αποτελέσματα του προγράμματος – κοσμιοτάτη διαγωγή των φυλακισμένων, και βελτίωση κατά 15% των επιδόσεών τους στις γραπτές εργασίες. Αν δεν το καταλάβατε, οι δύο υπουργοί είναι ο Τόνι Πράϊς και ο Σαλ Ο' Νάλι - ο δεύτερος, πρώην συμμαθητής του Φίλιξ και πρώην υπουργός Κληρονομιάς που συντάχθηκε με τον Πράϊς στην απόλυσή του, νυν υπουργός Οικονομικών και διαχειριστής του προγράμματος.
Δεν είναι η πρώτη φορά που η Άτγουντ ασχολείται με διασκευές. Το 2005 συμμετείχε στην σειρά Canongate Myth Series με την διασκευή της ομηρικής Οδύσσειας - η "Πηνελοπιάδα" θεωρήθηκε ένα από τα καλύτερα βιβλία της και γνώρισε μεγάλη επιτυχία, με τις κριτικές να εγκωμιάζουν την πνευματώδη πλοκή, τον ρυθμό και τη δομή του έργου. Το ίδιο μοτίβο φαίνεται πως ακολουθείται κι εδώ καθώς η Άτγουντ δεν απομακρύνεται από την σαιξπηρική διάρθρωση του κειμένου (πρόλογο, κεφάλαια με υποκεφάλαια –πράξεις με σκηνές–, και επίλογο) και τονίζει με το γνώριμο δυναμικό και διερευνητικό ύφος της την αφήγηση, τον ρυθμό και, κυρίως, την δράση του μυθιστορήματος.
Ένα πρόβλημα, ωστόσο, με τις μεταφορές των έργων του Σαίξπηρ στην σημερινή εποχή είναι η ύπαρξη των πολλών και διαφόρων φανταστικών πλασμάτων που οι άνθρωποι τότε -τέσσερις αιώνες πριν- πίστευαν: Νύμφες, θεές, πνεύματα. Έχοντας κάνει αρκετή έρευνα και μελέτη για το θέατρο και την θεατρική αγωγή, η Άτγουντ τιθασσεύει με μαεστρία αυτήν τη δυσκολία – το σαιξπηρικό πνεύμα της Μιράντας έγινε μόνιμη παραίσθηση του Φίλιξ σε όλο το διάστημα της αυτο-εξορίας του, τέχνασμα που αφενός είναι δηλωτικό της διαταραγμένης κατάστασής του, κι αφετέρου προσδίδει αγωνία στο μυθιστόρημα, κάτι που λείπει από το θεατρικό. Το υπερφυσικό στοιχείο αντικαθίσταται από τα ψηφιακά εφέ και την μουσική επένδυση του 8HANDZ ενώ τα μαγικά του Σαίξπηρ μεταγράφονται σε διδασκαλία του Φίλιξ ο οποίος αποδομεί τους χαρακτήρες του έργου με λογικό τρόπο και δείχνει στους μαθητές του πως λειτουργούν. Με αυτόν τον τρόπο ο Φίλιξ καθησυχάζει, επίσης, τις αντιρρήσεις τους (βλ. πιθανή εξέγερση) μπροστά στο εντελώς διαφορετικό – το επόμενο έργο που θα μελετήσουν -η Τρικυμία- θα το ανεβάσουν ως μιούζικαλ, έτσι όπως ακριβώς θα το ανέβαζε ο Φίλιξ στο φεστιβάλ του Μακέσιγουεγκ, δώδεκα χρόνια πριν. Με τον ίδιο στον ρόλο του Πρόσπερου και την ηθοποιό που είχε προσλάβει τότε για να ενσαρκώσει τη Μιράντα του – η Ανν-Μαρί Γκρίνλαντ ως χορεύτρια θα είναι η βοηθός του Φίλιξ και θα διδάξει στους ηθοποιούς τις χορογραφίες. Η παράσταση θα έχει βέβαια αρκετές τροποποιήσεις – ο Άριελ δεν θα είναι ένα κατεργάρικο ξωτικό ή μία νεράϊδα αλλά ένας μπλε εξωγήινος, άσος στα ειδικά εφέ· η μουσική επένδυση θα γίνει από τους ηθοποιούς που θα επιλέξουν ή θα συνθέσουν μόνοι τους τα κομμάτια· και, τέλος, θα υπάρξουν δύο παράλληλες παραστάσεις – η μαγνητοσκοπημένη, για τον διευθυντή και τους υπόλοιπους τρόφιμους του Φλέτσερ και η διαδραστική, σε πραγματικό χρόνο, όπου ο Φίλιξ θα παγιδεύσει τους δύο πρώην συνεργάτες του.
Η εκδίκηση του Φίλιξ αρχίζει να παίρνει σάρκα και οστά. Τα γεγονότα ακολουθούν μία γραμμική, αναμενόμενη, σειρά μέχρι το χάπυ έντ της ιστορίας κι αυτό είναι κάτι που με απογοήτευσε ελαφρώς. Δεν το κατάλαβα αμέσως διότι η γλώσσα του κειμένου είναι πανέξυπνη, σπιντάτη και διανθισμένη με μικρές ανατροπές και αρκετά ενδιαφέροντες χαρακτήρες – ο 8HANDZ είναι ένας χάκερ που βρίσκεται στην φυλακή επειδή τον κατέδωσε ένας μεγαλύτερος στην ηλικία συνεργάτης του όταν δεν δέχτηκε να χακάρει δωρεές για τους πρόσφυγες. Γενικώς, η φυλακή ως χώρος εκπαίδευσης και η θεατρική αγωγή σε φυλακισμένους είναι ένα αβανταδόρικο επίκαιρο θέμα που προκαλεί πολλές συζητήσεις. Θεωρώ θαυμάσιο που η Άτγουντ το χρησιμοποιεί ως πεδίο δράσης – η αφήγηση της διδακτικής του Φίλιξ αποτελεί ένα πραγματικό μάθημα για την θεατρική πράξη που αφορά πολλούς.
Και όπως σε κάθε μάθημα, οπουδήποτε κι αν αυτό γίνεται, δεν λείπει το χιούμορ· το ιδιαίτερα πνευματώδες χιούμορ που χαρακτηρίζει την γραφή της Καναδής. Για παράδειγμα, ένας από τους όρους που επιβάλλει ο Φίλιξ στους μαθητές του είναι ότι μπορούν να βρίζουν μόνο εάν χρησιμοποιήσουν τις ευφάνταστες εκφράσεις του Σαίξπηρ, και μόνο από το έργο που ανεβάζουν κάθε φορά. Φανταστείτε το, λίγο. Και όταν χρησιμοποιούν λάθος βρισιές, να τους αφαιρούνται βαθμοί. Αυτό όμως δεν είναι το μόνο περιστατικό – το κάθε μάθημα του Φίλιξ με τους ετοιμόλογους μαθητές του και τις εύστοχες παρατηρήσεις τους είναι απολαυστικό. Πολύ περισσότερο όταν ο Φίλιξ τους ανακοινώνει ότι θα ανεβάσουν μία ρομαντική ιλαροτραγωδία. "Γιατί κάνουμε αυτό το έργο; Δεν υπάρχει σκηνή μάχης κι έχει και μια νεράιδα μέσα, αδερφή δηλαδή." Ή, όταν προσπαθούν να αποφύγουν τους ρόλους του Άριελ και της Μιράντας.
Το κατάλαβα διαβάζοντας το τελευταίο μέρος του βιβλίου όπου, μετά την λήξη της περιπετειώδους παράστασης, ο Φίλιξ βάζει στους ηθοποιούς την τελευταία εργασία τους: να δημιουργήσουν μια ζωή μετά το τέλος του έργου για τον ήρωα του ρόλου τους. Κι εκείνοι το κάνουν υποδειγματικά αποδεικνύοντας την παιδαγωγική δύναμη της θεατρικής αγωγής – είναι το σημείο όπου το μυθιστόρημα απογειώνεται. Όλες οι εργασίες διαθέτουν εκείνη την πρωτότυπη οπτική που πραγματικά σε ξεβολεύει και σου συστήνει τον Σαίξπηρ εκ νέου. Ιδίως η εργασία του Λεγκς και της Ομάδας των Στριγκλογεννημένων για τον Κάλιμπαν - θα μπορούσε κάλλιστα να είναι το αφηγηματικό πλαίσιο του βιβλίου δίνοντας έτσι μια εντελώς φρέσκια, νεωτερική απόδοση του θεατρικού έργου μια και ο τίτλος του μυθιστορήματος –εκ πρώτης όψεως– παραπέμπει σ' αυτόν (τον Κάλιμπαν) κι όχι στον Πρόσπερο. Κάτι τέτοιο, ωστόσο, θα ήταν αντίθετο με την μόνη προϋπόθεση που έθεσε το The Hogarth Shakespeare Project στους συγγραφείς που συμμετέχουν – θα πρέπει να ακολουθήσουν το πνεύμα των έργων του Σαίξπηρ. Κι αυτό ακριβώς κάνει η Άτγουντ – μένει πιστή στο πνεύμα του πρωτότυπου κι επεκτείνει την πλοκή του μυθιστορήματος σε ένα πεδίο όπου η φαντασία της μπορεί να δράσει δίχως όρους και προϋποθέσεις. Υποθέτω, λοιπόν, πως ο τίτλος του βιβλίου αναφέρεται στον Φίλιξ και υποννοεί την δύσκολη τύχη του.
Το θεατρικό κείμενο ως αγωγή εκπαίδευσης εγκιβωτισμένο σε μυθιστόρημα για την ζωή ενός σκηνοθέτη θεάτρου. "Το Παιδί της Τρικυμίας" όμως δεν είναι τόσο περίπλοκο όσο ακούγεται. Το αντίθετο. Είναι μία συναρπαστική ανθρώπινη περιπέτεια για την θλίψη, την εκδίκηση, τις φυλακές –τις πραγματικές αλλά και του εαυτού–, και τις δεύτερες ευκαιρίες. Είναι επίσης ένα σχόλιο για την μεταμοντέρνα Τέχνη αλλά και γενικότερα, την τέχνη ως μέσο ενσυναίσθησης και κατανόησης του κόσμου. Κυρίως, όμως, είναι η απόδειξη της επίδρασης της λογοτεχνίας – βάζει τους αναγνώστες να σκεφτούν πέρα από την λειτουργία και την χρησιμότητά της και να αντιληφθούν την κοινωνική, πολιτιστική, ακόμη και την πολιτική σημασία ενός μυθιστορήματος.
Ο Σαίξπηρ, εντέλει, θα μας αφορά για πολύ ακόμη.
Σημειώσεις: Η πρώτη φωτογραφία είναι από παράσταση της καναδικής ομάδας σύγχρονου χορού Kidd Pivot. Το εικαστικό είναι "Ο Άριελ" του Ελβετού Henry Fuseli. Η φωτογραφία της Μάργκαρετ Άτγουντ αντλήθηκε από τον ιστότοπο του Hogarth Shakespeare Project – πρόκειται για μια σειρά βιβλίων που δημιουργήθηκε από την συνεργασία του The Hogarth Press -που ίδρυσε το 1917 η Βιρτζίνια και ο Λέναρντ Γουλφ- με τον Penguin Random House. Σκοπός της, να επανασυστήσουν τα έργα του Σαίξπηρ στο σήμερα με την συμβολή σύχγρονων, καταξιωμένων συγγραφέων. Η σειρά ξεκίνησε το 2015 και μέχρι τώρα έχουν κυκλοφορήσει τέσσερα βιβλία από τους Τζάνετ Γουίντερσον, Χάουαρντ Τζέικομπσον, Άνν Τάυλερ και Μάργκαρετ Άτγουντ. Αναμένονται εκείνα των Τρέισυ Σεβαλιέ, Γιου Νέσμπο, Έντουαρντ Σεντ ΄Ωμπυν και Τζίλιαν Φλυν.