Αυτό δεν είναι ένα δοκίμιο.

Ο Μαγκρίτ, θέλοντας να επισημάνει τη διαφορά μεταξύ του αντικειμένου και της εικόνας του, έγραψε πάνω στον πίνακα μίας πίπας καπνίσματος «Αυτό δεν είναι μία πίπα». Με άλλα λόγια, το αντικείμενο δεν είναι η απεικόνισή του. Δηλαδή, οι εικόνες (τα φαινόμενα) απατούν. Δυστυχώς, δεν το σκέφτηκα αυτό όταν διάβαζα τις κριτικές για το βιβλίο της Έλενας Μαρούτσου «Μεταξύ συρμού και αποβάθρας» (Καστανιώτης, 2008). Οι περισσότερες κάνουν λόγο για την δημιουργική σύζευξη του Βέλγου ζωγράφου Ρενέ Μαγκρίτ με την ποίηση του δικού μας Τάσου Λειβαδίτη. Όμως, η ποίηση του Λειβαδίτη δεν μου είναι ιδαίτερα γνωστή που σημαίνει ότι θα έπρεπε να τον διαβάσω από την αρχή αν ήθελα να παρακολουθήσω την εξέλιξη της ιστορίας και να μπω στο νόημά της. Επιπλέον, θεωρώ ότι οι πίνακες του Μαγκρίτ είναι μάλλον πολύ ψυχροί για το γούστο μου. Συνεπώς, όλο ανέβαλλα το διάβασμα του βιβλίου αυτού για αργότερα. Πολύ αργότερα.

Κάποιοι αναγνώστες όμως πήραν αφορμή από αυτό και προβληματίστηκαν και για το θέμα της (γυναικείας) γραφής και για την πολιτική. Αυτά τα σχόλια κίνησαν την περιέργειά μου και τελικά το διάβασα με μεγάλη ευχαρίστηση.

Το μυθιστόρημα είναι η ζωή της Λίνας. Η τριανταπεντάχρονη ηρωίδα επιστρέφει από την Αγγλία όπου κάνει το μεταπτυχιακό της. Στην Αθήνα βρίσκεται με τις παλιές της φίλες, αρραβωνιάζεται, χωρίζει, συνδέεται με έναν στην ουσία άγνωστο άνδρα και παίρνει μέρος στα γυρίσματα της κινηματογραφικής ταινίας ενός παλιού της συμμαθητή. Ανάμεσα σε όλους αυτούς παρεμβάλλονται πολλά μικρά επεισόδια με τους γονείς, τον αδερφό της, τη γιαγιά και τον προπάππο της. Η συγγραφέας, που ασχολείται και με το κολλάζ, συνδυάζει παρελθόν με πρόσωπα και καταστάσεις, γράφει ρεαλιστικές και σουρρεαλιστικές ιστορίες, τις επικολλά στο παρόν και μας παρουσιάζει πτυχές του χαρακτήρα της Λίνας που συνομιλούν με τους πίνακες του Μαγκρίτ. Η Λίνα περνά μέσα από αυτά τα αλλεπάλληλα επεισόδια/καθρέπτες χωρίς, ωστόσο, να αντικρίζει τον εαυτό της: τα παιδικά της τραύματα, την σεξουαλική κακοποίηση που υπέστη, την αμφιθυμία της, την απόγνωσή της… Στο τέλος, όμως, παίρνει τη ζωή στα χέρια της γράφοντας αυτό το βιβλίο.

Διαβάζοντάς το διαπίστωσα το νόημα του Μαγκρίτ: τα φαινόμενα απατούν. Το βιβλίο της Έλενας Μαρούτσου δεν είναι αυτό που μπορεί να νομίσει κανείς βασιζόμενος στις βιβλιοφιλικές παρουσιάσεις, δηλαδή δεν είναι ένα δοκίμιο περί ποιήσεως και ζωγραφικής. Οι στίχοι του Λειβαδίτη είναι λίγοι και επιλεγμένοι με τέτοιο τρόπο ώστε να προσδίδουν ένταση στις καταστάσεις, λένε απλώς αυτά που δεν μπορούν να ειπωθούν. Και οι πίνακες του Μαγκρίτ, σε ασπρόμαυρη απόδοση, αποτελούν ομολογώ μια πολύ πρωτότυπη εικονογράφηση. Μου θύμισαν τις εκπληκτικές, ασπρόμαυρες γκραβούρες που είχαν παλιά ορισμένα μυθιστορήματα. Οι συγκεκριμένοι πίνακες όμως λειτουργούν αμφίδρομα: αποτελούν πηγή έμπνευσης για τη συγγραφέα ενώ την ίδια στιγμή απεικονίζουν και τις σκέψεις της ηρωίδας, φανταστικές και πραγματικές.

Αυτό που με έκανε, ωστόσο, να απολαύσω το μυθιστόρημα είναι το λεπτό χιούμορ της συγγραφέως, ο αυτοσαρκασμός της και η ιδιαίτερη αίσθηση ειρωνείας που την διαπνέει και που τη βοηθά να φέρει σε πέρας την ιστορία της διατηρώντας το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Επίσης, κάνει την Λίνα, την ηρωίδα, να ξεπεράσει τις προβληματικές της σχέσεις και να ενηλικιωθεί. Απόλαυσα επίσης και τον κομψό χειρισμό της γλώσσας. Στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου, όπου δύο κωφάλαλοι συνομιλούν και κριτικάρουν στην νοηματική με πολύ ζωντανό κι εύγλωττο τρόπο, έπιασα τον εαυτό μου να αναρωτιέται γιατί να μην υπάρχει κάτι αντίστοιχα ζωντανό και με χιούμορ στις κριτικές αναγνώσεις και παρουσιάσεις των βιβλίων. Δεν εννοώ βέβαια τον σαχλό αστεϊσμό ή την προσβλητική ειρωνεία αλλά εκείνο το είδος του σχολίου που μειδιά αυθάδικα μπροστά στο δυσκολονόητο. Θα ήθελα πολύ να διάβαζα σήμερα μια κριτική όπως εκείνη του αυστηρού (όπως θεωρούνταν από τους σύγχρονούς του) μα απολαυστικού Καραγάτση που άρχιζε ως εξής: «Τι θα γίνη μ' εμάς τους κριτικούς; Καταντήσαμε πολύ δύσκολοι· τίποτα δεν μας αρέσει τώρα τελευταία. Εγώ τουλάχιστον αρχίζω ν' ανησυχώ πολύ για τον εαυτό μου... »


Μικρό βιογραφικό: η Έλενα Μαρούτσου γεννήθηκε στην Αθήνα το 1967. Σπούδασε Ιστορία στη Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών κι έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στη Λογοτεχνία και στις Εικαστικές Τέχνες στο Reading University, στην Αγγλία. Έχει ασχοληθεί με τη φωτογραφία και με το κολλάζ. Το μυθιστόρημα Μεταξύ συρμού και αποβάθρας είναι το τρίτο της βιβλίο. Τα δύο προηγούμενα είναι η συλλογή ιστοριών Του ύψους και του βάθους και η συλλογή διηγημάτων Οι προδοσίες των ονομάτων.

Σημείωση: Το μυθιστόρημα είναι υποψήφιο για το βραβείο του περιοδικού "ΔΙΑΒΑΖΩ".