Φυγόκεντρος
  &
 Κεντρομόλος

Από τα βιβλία που άλλαξαν, προς το καλύτερο, την διάθεσή μου αυτό το καλοκαίρι ήταν το "Μαίρη" (μτφρ. Κώστας Κοσμάς – Πατάκης, 2017) – ένα πολύ ενδιαφέρον και ιδιαίτερα ανάγλυφο πορτραίτο μιας γυναίκας στην εξορία στην διάρκεια της Επταετίας.  Καθόλου ευχάριστο ή πρωτότυπο θέμα, θα σκεφτείτε.  Ωστόσο, με την αφήγηση της ηρωίδας του, ο σουηδός, ελληνοαυστριακής καταγωγής, Άρης Αντώνης Φιορέτος δίνει νέα πνοή σε ένα θέμα που μοιάζει εξαντλημένο, κι αυτό είναι αισιόδοξο και εν μέρει συναρπαστικό. 

Η 23χρονη Μαίρη, ή Μαίρη-Μαίρη (όπως την αποκαλεί ο φίλος της) ή Πολυομαρία (λόγω της αρρώστιας που πέρασε μικρή και της άφησε ένα μικρό ελάττωμα στο πόδι γι' αυτό κουτσαίνει ελαφρώς), είναι φοιτήτρια Αρχιτεκτονικής στο ΕΜΠ. Έχει φύγει από την οικογενειακή εστία και μένει πότε στο σπίτι της φίλης της, Στέλλας, και πότε στο δώμα του φίλου της, Δήμου.  Όταν μαθαίνει πως είναι έγκυος κατευθύνεται προς το Πολυτεχνείο όπου βρίσκεται ο Δήμος για να του το ανακοινώσει. Είναι παραμονές της εξέγερσης, οι πόρτες είναι ήδη κλειστές στους εξωτερικούς αλλά η Μαίρη ελπίζει πως θα την αφήσουν να μπει – όλοι γνωρίζουν τον Δήμο και την σχέση τους. Τα πράγματα, όμως, δεν πηγαίνουν σύμφωνα με το σχέδιο. Οι φασαρίες έχουν αρχίσει και η Μαίρη αναγκάζεται να επιστρέψει σπίτι. Το ταξί που παίρνει όμως δεν είναι ένα κανονικό ταξί – ο οδηγός του οδηγεί αυτή και μία άλλη κοπέλα που "μάζεψε" από τον δρόμο κατευθείαν στο κτήριο της Ασφάλειας ως ύποπτες. Εκεί, θα υποστεί καταρχάς μία ανάκριση για εξακρίβωση στοιχείων και δήλωση ονομάτων – υποκινητές της εξέγερσης, συνεργάτες, κ.λπ. Η Μαίρη θα μπορούσε να ξεμπλέξει αμέσως κι ανώδυνα καθώς και οι δύο γονείς της έχουν σημαντικές θέσεις στην ιεραρχία της Δικτατορίας – η αναφορά και μόνο του όνοματός της θα ήταν αρκετή. Ωστόσο, επιλέγει την σιωπή. Κι αυτή θα είναι η αρχή για μία εξοντωτική πορεία: πρώτα στην ταράτσα του κτηρίου όπου βρίσκονται υποτυπώδη κελιά κράτησης, κατόπιν στο υπόγειο για ένα "τσάι με φρυγανιά", μετά θα μεταφερθεί με φορτηγό σε στρατόπεδο διαλογής και τέλος, με κάποιου είδους μεταγωγικό, στο νησί των αρουραίων. Ο τόπος εξορίας δεν κατονομάζεται αλλά από τις περιγραφές συνάγεται πως είναι η Γυάρος που είχε κλείσει το 1961 αλλά λειτούργησε ξανά με την εγκαθίδρυση της χούντας (21.04.1967) και μέχρι τον Ιούλιο 1974, για τον εκτοπισμό χιλιάδων αντιπάλων του καθεστώτος. Η Μαίρη μαζί με άλλες πέντε γυναίκες κι έναν πεντάχρονο είναι η πρώτη-πρώτη ομάδα που φτάνει στο νησί. 

Πολύπλευρη προσωπικότητα με ένα εξίσου πολλαπλό μείγμα ταυτοτήτων (γεννημένος στη Σουηδία από πατέρα Έλληνα και μητέρα Αυστριακή, σπουδάζει στις ΗΠΑ και την Γαλλία, διδάσκει και κατοικεί αυτήν τη στιγμή στη Στοκχόλμη και το Βερολίνο)  κι ένα από τα σημαίνοντα πρόσωπα της σύγχρονης σουηδικής λογοτεχνίας, ο Άρης Φιορέτος  γράφει για την Ελλάδα και παρουσιάζει μια νηφάλια και σε βάθος θεώρηση της κοινωνίας στο διάστημα της Επταετίας. Φρεσκάρει τη μνήμη εκείνης της περιόδου καθώς αναδεικνύει με οξυδέρκεια, προσοχή και ιμπρεσσιονιστική παραστατικότητα σύνθετες καταστάσεις που αποσιωπούνται, έντονα συναισθήματα και ανομολόγητες συμπεριφορές που εκδηλώνονται στους ομόκεντρους μικρόκοσμους που περιβάλλουν την Μαίρη: την Ασφάλεια, την εξορία, τον κοινωνικό περίγυρο, την οικογένεια, την ερωτική της ζωή, τον -σε εξέλιξη- μητρικό της ρόλο. Μερικά παραδείγματα: η πλήρης και σιωπηρή υποταγή της μητέρας στην εξουσία του πατέρα, η απόρριψη του "τοιούτου" γιου, η προστασία της θείας· η ουσιαστική σχέση της Μαίρης με τον Δήμο (από αυτήν, άλλωστε, αντλεί την δύναμη για να συνεχίσει)· η βοήθεια κάποιου εκφραστή της εξουσίας, η αμηχανία ενός άκακου στρατιώτη που είναι ακόμα παιδί· η βαλτή σπιούνος, η αμέριστη αλληλεγγύη των εξόριστων γυναικών, το απερίσκεπτο λάθος μιας συνεξόριστης που οδηγεί την Μαίρη στην απομόνωση· η θεοσεβούμενη νοσηλεύτρια που βοηθά με αντάλλαγμα. 

Και παρά τις αμφίρροπες δυνάμεις που ασκούνται πάνω της, η προσπάθεια της Μαίρης να διατηρήσει την λογική και την ελπίδα· οι διαθέσεις του σώματός της, η επιβολή της σκέψης πάνω του· η μεταμόρφωσή του από τον πόνο και από την ανάπτυξη του εμβρύου – μία από τις πιο τρυφερές και ζωντανές στιγμές του μυθιστορήματος είναι ο τρόπος που η Μαίρη μετρά τον χρόνο με το μέγεθος του εμβρύου που παρομοιάζει με φρούτα: δαμάσκηνο, βερίκοκο, μικρό πορτοκάλι ή μεγάλο μανταρίνι. 

Το ρόδι είναι κομβικής σημασίας στο μυθιστόρημα. Θα μπορούσε να είναι λόγω χρωμάτων – κόκκινο για τον έρωτα των δύο φοιτητών, καφέ της σκουριάς για την εξαθλίωση και την παρακμή του σώματος. Είναι ωστόσο κάτι περισσότερο – η υλική έκφραση του εαυτού της Μαίρης: " Όταν το ζύγιασα στο  χέρι, μου φάνηκε ότι έμοιαζε με διασταύρωση καρδιάς και ανθρώπινου κρανίου. (...)  Όσο εγώ μιλούσα, εκείνος έπαιζε με αυτόν τον ανομοιόμορφο καρπό, τον πίεζε και τον ζουλούσε με τα νευρώδη δάχτυλά του. "Γιατί είναι σημαντικό να αρκούνται τα πράγματα στον εαυτό τους;"  Κατάλαβα πως μιλούσε σοβαρά. "Γιατί, ξέρεις, δεν υπάρχουν κάποια που είναι πιο σημαντικά από τα άλλα". Το ρόδι πέταξε ψηλά, έπεσε στο χέρι του και ξανατινάχθηκε. (...)  "Μπορεί." Δεν ήξερα αν αυτή ήταν καλή απάντηση, όμως ήθελα να με καταλάβει. "Αν το ανοίξεις αυτό το φρούτο, δε θα βρεις ούτε ένα σπυρί που να είναι σημαντικότερο από το άλλο. Είναι όλα τους χώρια, το επίκεντρο βρίσκεται παντού."  

Η λυρικότητα του κειμένου δεν σημαίνει ότι ο συγγραφέας ωραιοποιεί ή αποστρέφει το βλέμμα από τους απάνθρωπους όρους επιβίωσης που επέβαλλε το καθεστώς. Κάθε άλλο. Ναι μεν το υλικό του προέρχεται από ιστορικά στοιχεία και προσωπικές μαρτυρίες –μερικές από τις οποίες ανέκδοτες– ωστόσο, ο Φιορέτος επιλέγει να γίνει πιο επίμονος και συγκεκριμένος – κατονομάζει την πρακτική όψη της κτηνώδους καθημερινότητας που βίωναν οι εκτοπισμένες γυναίκες. Πχ, η Μαίρη γράφει τις σκέψεις της (το μυθιστόρημα είναι η ημερολογιακή καταγραφή της σύλληψης και της εξορίας) σε ό,τι πέσει στα χέρια της: σελίδες ξεθωριασμένων περιοδικών κι εφημερίδων, ετικέτες από κονσέρβες, άδεια πακέτα τσιγάρων, το περιτύλιγμα μιας ξεραμένης σοκολάτας· οι εξόριστες καθαρίζουν τις εγκαταλελειμένες εγκαταστάσεις με θαλασσινό νερό και απορυπαντικό που δεν αφρίζει, χρησιμοποιούν τα κομμένα μαλλιά τους για να κάνουν την μπογιά των τοίχων πιο ανθεκτική· συμβιώνουν με αρουραίους και σκορπιούς, η θέρμανση λιγότερο της στοιχειώδους, η υγρασία ποτίζει τα πάντα, κ.λπ. Το μυθιστόρημα είναι μία πλούσια κι ενδελεχής σύνθεση όλων αυτών των μικρών, αποκρουστικών για πολλούς και ίσως γι' αυτό αγνοημένων, λεπτομερειών που ζωντανεύουν τον καθεστωτικό διάβολο. 

Προσπαθώ να σκεφτώ μυθιστορήματα που αφορούν στα γεγονότα του Πολυτεχνείου και σε όσα ακολούθησαν – Κωστούλα Μητροπούλου, σίγουρα ο Περικλής Κοροβέσης, ο Γύψος του Βαλτινού είναι τα πρώτα που μου έρχονται στο νου και είναι σύγχρονα των γεγονότων. Θα υπάρχουν, βεβαίως, κι άλλοι συγγραφείς με βιβλία που αναφέρονται στην Δικτατορία – είτε περιμετρικά, είτε ως αυτούσιες μαρτυρίες, δραματοποιημένες εμπειρίες, δοκίμια, κ.λπ. Ωστόσο, γράφουν από την ανδρική πλευρά, ή με σκληρή χροιά – το σχετικά πρόσφατο "Η ανάκριση" του Ηλία Μαγκλίνη είναι ένα παράδειγμα.  Ο Φιορέτος πρωτοτυπεί όχι τόσο με την γυναικεία πρωτοπρόσωπη αφήγηση που υιοθετεί αλλά με το γενικότερο συγγραφικό ύφος του το οποίο εδώ δεν διαθέτει ίχνος ωμότητας ή αρρενωπότητας. Γράφει με λεπτότητα και ενσυναίσθηση για την γυναικεία υπόσταση και φύση, ακόμα και στις πιο βίαιες σκηνές του βιβλίου – τον βιασμό κατ' εντολή και δύο ηλεκτροσόκ. 

Σε συνέντευξή του, λέει πως ο τίτλος εργασίας του μυθιστορήματος είχε τίτλο "Επτά κεφάλαια περί πόνου". Πράγματι, τα κεφάλαια της ενότητας που τιτλοφορείται "Τα σπυριά του ροδιού" αφηγούνται την κλιμάκωση μιας οδυνηρής ζωής που μεταμορφώνουν την Μαίρη – απόρριψη, θλίψη, θυμός, απογοητεύσεις, απάνθρωπες κακουχίες και βασανισμοί, εκβιασμός, μία απόφαση ζωής και θανάτου. Ωστόσο μέσα από τον πόνο, σωματικό και υπαρξιακό, ο συγγραφέας προβάλλει ένα ισχυρό γήινο πρότυπο αέναα σύγχρονου καθημερινού ανθρώπου – αυτόνομη, δυναμική, θερμή, αλληλέγγυα, ευέλικτη, θαρραλέα, ευάλωτη, η Μαίρη είναι μια νέα γυναίκα που ζει την εποχή της και η οποία, χωρίς να ασπάζεται κάποια από τις κυρίαρχες ιδεολογίες της εποχής, υπερασπίζεται με την ζωή της, κυριολεκτικά, το ανθρώπινο δικαίωμα στην ελευθερία, την ανωνυμία, την ισότητα και τον σεβασμό· σε ένα καλύτερο μέλλον για το παιδί και τον σύντροφό της. 

Ξεκίνησα να διαβάζω την "Μαίρη" μάλλον ανόρεχτα, κυρίως λόγω θέματος – το εξώφυλλο του βιβλίου σε προδιαθέτει για μία επανάληψη προηγούμενων αφηγήσεων. Η περιέργεια όμως να γνωρίσω έναν άγνωστο σε μένα μέχρι τότε συγγραφέα υπερίσχυσε. Ευτυχώς! Με ιδιαίτερη ικανοποίηση διαπίστωσα πως η λιτή εκφραστική δεινότητα, και η δραματική -εξίσου μεστή- ένταση της γραφής του Άρη Φιορέτου όχι μόνον ανασυστήνουν με ακρίβεια και πειστικότητα την εποχή και τις ειδικές συνθήκες της, αλλά επίσης συμπληρώνουν τα κενά της χωρίς να την παρουσιάζουν γραμμικά ή άκαμπτα. Γι' αυτόν το λόγο, το μυθιστόρημα ετούτο –ένας εξαιρετικά ισορροπημένος κι εύφορος συνδυασμός στοχασμού, συναισθημάτων και αισθήσεων–, συμβάλλει κατά πολύ στην αυτογνωσία του αναγνώστη, την κατανόηση της δικής μας εποχής και την ποιότητα της ελληνικής αφήγησης. 

Σημειώσεις:  Το πορτραίτο της Gloria Steinem είναι από την αμερικανίδα Debbie Kaspari – θα μπορούσε να είναι της Μαίρης, εάν είχε κοντά μαλλιά. Το δεύτερο εικαστικό είναι η "Άννα" του σύγχρονου βέλγου ζωγράφου και κινηματογραφιστή Michaël Borremans. Η φωτογραφία στο κέντρο είναι λεπτομέρεια του εξωφύλλου της φινλανδικής έκδοσης του βιβλίου. Η φωτογραφία του συγγραφέα αντλήθηκε από την προσωπική ιστοσελίδα του. Μπορείτε, επίσης, να παρακολουθήσετε εδώ ένα σύντομο, πολύ πρόσφατο, βίντεο όπου ο Α. Φ. αφηγείται με παιγνιώδη αρτιστίκ τρόπο το βιογραφικό του, την αίσθηση των ξένων γλωσσών στην ζωή του και το πως βρήκε εντέλει την δική του (συγγραφική) φωνή.