Unstable Equilibrium

 

 

Αριστουργηματική. Αψεγάδιαστη. Ό,τι πιο κοντινό στην τηλεοπτική τελειότητα εδώ και δεκαετίες. Η πιο δημοφιλής εκπομπή στο Netflix σε όλο τον κόσμο το Σαββατοκύριακο 15-16.03.2025 και η τρίτη πιο δημοφιλής αγγλόφωνη σειρά που μετέδωσε ποτέ η συγκεκριμένη πλατφόρμα.

Η πρόσφατη μίνι τηλεοπτική σειρά Adolescence είναι, προφανώς, ένα φαινόμενο και όχι μόνο από τεχνικής άποψης – κάθε ένα από τα τέσσερα επεισόδια της σειράς γυρίστηκε με μονοπλάνο, μία συνεχόμενη και άρτια λήψη που καταφέρνει να εμπλέκει συναισθηματικά τον τηλεθεατή για όλη την διάρκεια των συνολικά 180λεπτών της σειράς. Ή ερμηνειών – οι πρωταγωνιστές αποδίδουν με εξαιρετική ενάργεια και εκφραστικότητα τους ρόλους τους. Σπαραξικάρδιος ο Stephen Graham ως πατέρας, χαμηλών τόνων και παρηγορητική η Christine Tremarco ως μητέρα· με εκπληκτική αληθοφάνεια και ορμή ο νεαρός Owen Cooper, στον ρόλο του γιου, τόση που ο ίδιος παραδέχεται πως δεν αντέχει να δει τον εαυτό του στην οθόνη.

Δεν υπάρχει καμμία υποφώσκουσα αίσθηση μυστηρίου ή αμφιβολίας στην υπόθεση, εκτός ίσως από την σκηνή έναρξης όπου ένας αστυνομικός παρακολουθεί την κατοικία του πρωταγωνιστή και δίνει εντολή σε μια ομάδα SWAT να εισβάλλει. Μου φάνηκε υπερβολική, ωστόσο αν σκεφτεί κανείς το επίπεδο της εγκληματικότητας στην βρετανική κοινωνία και το γεγονός πως αφορμή για την δημιουργία της σειράς ήταν ο φόνος ενός νεαρού κοριτσιού από δύο συνομίληκά του αγόρια με μαχαίρι, ίσως δεν είναι και τόσο. Δεικτική ναι, και κάπως αμήχανη.

Λίγο μετά την επεισοδιακή σύλληψη, ο 13χρονος Jamie Miller μεταφέρεται στο ΑΤ της περιοχής όπου μαθαίνουμε πως διέπραξε, αποδεδειγμένα, τον φόνο της συμμαθήτριάς του Κatie. Τα κίνητρά του ωστόσο δεν είναι εμφανή. Οι διαδοχικές συναντήσεις του αστυνομικού με τους δασκάλους και τους συμμαθητές του, όπως και οι συνθήκες του σχολικού περιβάλλοντος, δίνουν με φειδώ κάποια στοιχεία τόσο του φόνου όσο και μιας δυσάρεστης πραγματικότητας. Κι ενώ η οικογένεια του Τζέιμι αντιμετωπίζει μόνη της την εναντίον τους αντίδραση της τοπικής κοινωνίας, οι συναντήσεις μιας ψυχολόγου του Εγκληματολογικού με τον νεαρό κρατούμενο, στο τρίτο επεισόδιο της σειράς, αποκαλύπτουν όχι μόνον τον εκφοβισμό που είχε υποστεί το παιδί αλλά και μία βεντάλια απόψεων και συναισθηματικών αντιδράσεών του που ναι μεν φανερώνουν εμμέσως το κίνητρο του φόνου, φανερώνουν όμως και την επιτακτική ανάγκη του για προσοχή, αναγνώριση και σεβασμό. Είναι, κατ' εμέ, το πιο καθηλωτικό και συναισθηματικά φορτισμένο επεισόδιο καθώς αντανακλά μερικές από τις δικές μου εμπειρίες διδασκαλίας.

 

 

H πιστότητα της σειράς με την πραγματικότητα είναι σχεδόν απόλυτη, εξού και η αναπάντεχα μεγάλη απήχηση που είχε. Άρθρα, άρθρα επί άρθρων, αναρτήσεις, αναλύσεις, εξομολογήσεις, μελέτες, μαρτυρίες συνέβαλλαν εκτεταμένα σε μια συζήτηση για τον εκφοβισμό και την ανδρική οργή, τον τοξικό ανδρισμό και τις σχέσεις γονέων-παιδιών. Κι όλα αυτά με αφορμή, και σε σχέση, με τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης, τα οποία από μέσο επικοινωνίας έχουν εξελιχθεί σε βαθμό να επηρεάζουν –έως και να αλλοιώνουν–, εκτός από την εργασία και την τέχνη, τις επιθυμίες, τις προσδοκίες και τις φιλοδοξίες μας· την αίσθηση του εαυτού, τα σώματα, την συμπεριφορά, τις σχέσεις μας.

Κι ενώ εμείς οι ενήλικοι είμαστε στο στάδιο της επεξεργασίας όλου αυτού που συμβαίνει, η εφηβεία, από την άλλη, παραμένει η ίδια: μια περίοδος αρκετά πιεστική κι εξαιρετικά ευμετάβλητη – η μετάβαση από την παιδική ηλικία στην ενηλικότητα περιλαμβάνει αλλαγές στο σώμα των παιδιών και στον εγκέφαλο (θυμάστε το "δεν έχει πήξει το μυαλό ακόμα" που έλεγαν οι παλιοί;), όπως και στον ψυχισμό τους και στο κοινωνικό περιβάλλον τους – η Κέιτυ είχε εγκλωβίστεί στον εικονικό κόσμο των ΜΚΔ και η Jade, η κολλητή της, δεν είναι καθόλου ευπρόσδεκτη στο σπίτι του θύματος (υπονούνται αρκετές αιτίες: το χρώμα του δέρματός της, η μονογονεϊκή οικογένειά της, ίσως και η κοριτσίστικη μα καθόλα φυσιολογική εφηβική συμπεριφορά της ).

Εξαιρετικά εύθραυστη περίοδος, επίσης, καθώς οι έφηβοι θα πρέπει να κάνουν επιλογές που θα επηρεάσουν το μέλλον τους ενώ, παράλληλα, να αναπτύξουν την δική τους προσωπική ηθική πυξίδα τη στιγμή που η κοινωνία αλλάζει ταχύτατα, τα όρια ρευστά και πολλές φορές ετσιθελικά ενώ δεν υπάρχει κάποιο δίκτυο ασφαλείας για τους εφήβους – η Κέιτι δεν μπορεί να αντιληφθεί την έκταση της εφηβικής αλαζονείας της, ούτε την επιροή που ασκούν επάνω της οι followers, ούτε και τις επιπτώσεις του εκφοβισμού που ασκεί η ίδια με τις αναρτήσεις της. Παρεμπιπτόντως, κάτι που δεν έχει αναφερθεί είναι πως κι εκείνη είχε υποστεί εκφοβισμό κι επιπλέον σεξουαλική εκμετάλλευση όταν μία γυμνόστηθη φωτογραφία της έκανε τον γύρο του σχολείου. Ο Τζέιμι, από την άλλη, μη μπορώντας να δεχτεί την απόρριψή της όταν της ζητά να βγουν ραντεβού, θα γίνει έρμαιο των συναισθημάτων του που θα τον οδηγήσουν στην φυλακή ενώ οι γονείς του, ένα ζευγάρι ομόθυμο κι εργατικό, με στέρεα ηθική βάση, αναρωτιούνται τι έκαναν λάθος στην ανατροφή του έχοντας την εντύπωση πως η οθόνη του υπολογιστή είναι μία αθώα εξωσχολική απασχόληση του παιδιού.

 

Το δράμα του Τζέιμι, ωστόσο, δεν προκλήθηκε από την απλή χρήση του διαδικτύου αν και αυτή ακόμα, όταν γίνεται ανεξέλεγκτα, οδηγεί σε έλλειψη συγκέντρωσης κι ένα μυαλό pop-corn το οποίο όταν σκέφτεται, το κάνει με τρόπο εμπροσθοβαρύ κι επιφανειακό. Για να μην αναφέρω την έλλειψη επαφής με την απτή πραγματικότητα και την αντικοινωνικότητα έως κατάθλιψη που μπορεί να επιφέρει – ενδείξεις που, συν τοις άλλοις, επισφραγίζουν τον διαβρωτικό ρόλο των ΜΚΔ στις κοινωνικές και γνωστικές δεξιότητες, ιδιαίτερα στην ορθή και με ειρμό σύνθετη σκέψη (πόσο μάλλον την κριτική), τον οραματισμό και οτιδήποτε ξεπερνά το άμεσο ανταγωνιστικό παρόν.

Ο Τζέιμι είναι το παράδειγμα της εφιαλτικής επιρροής της «ανδρόσφαιρας/manosphere», ενός διαδικτυακού κόσμου όπου κυριαρχούν διαστρεβλωμένες έννοιες όπως πχ ο κανόνας 80-20 – η Αρχή του Παρέτο που προέρχεται από την επιστήμη της Στατιστικής και αφορά στην σχέση αποτελέσματος και παραγόντων αυτού, έχει εδώ προσαρμοστεί εντελώς αυθαίρετα να υποστηρίζει ότι το 80% των γυναικών έλκεται από το 20% των ανδρών. Η ανδρόσφαιρα βρίσκεται στην σκιώδη πλευρά του διαδικτύου, το dark web, και κατοικείται από μισαλλόδοξους ανθρωπότυπους –άλφα, incels, MRAs (ακτιβιστές για τα δικαιώματα των ανδρών) και PUAs (pickup artists)–, των οποίων οι εύθραυστοι εγωισμοί μετατρέπονται σε δικαιωματική οργή που εκδηλώνεται με σκωπτικά emojis στο Instagram ή στο Facebook έως και deepfakes. Άγνωστος, κυριολεκτικά, τόπος για όποιον είναι πάνω από 40 ετών και, όπως επισημαίνει ο Adam, ο γιος του αστυνομικού, "οι γονείς τα έχουν εντελώς χαμένα, δεν καταλαβαίνουν". Γνωστός, ωστόσο, και ανοιχτός σε όσους έφηβους ψάχνουν αποδοχή, μια αίσθηση του ανήκειν και βοήθεια για αυτά που τους απασχολούν.

 

 

Το σπίτι είναι μία νοητική κατασκευή και φίλτρο όσο και προστασία για το εύθραυστο σώμα μας, λέει ο Juhani Pallasmaa και υποθέτω πως ισχύει για το κάθε κτίσμα, την κάθε εστία – οικογενειακή ή εκπαιδευτική. Γι' αυτό δεν αρκεί μόνον η πολιτεία να θεσπίσει τους όρους δόμησης αυτών των εστιών. Ακόμη κι εάν οριστούν μέχρι και οι εσωτερικοί κανονισμοί τους, δεν σημαίνει ότι θα λειτουργήσουν υπέρ των εφήβων – στην σειρά, μετά το βίαιο ξέσπασμά της στο προαύλιο, η Jade εμπιστεύεται τις σκέψεις της ( "ήταν η μόνη που πίστευε πως είμαι ok", λέει για το θύμα ) στην καθηγήτριά της. Μόλις όμως εκείνη της προτείνει να δει τον ψυχολόγο του σχολείου, το κορίτσι αρπάζει την τσάντα της και βγαίνει με φόρα από την αίθουσα λέγοντας " Όχι κι άλλον τρελογιατρό..."

Κάθε κανονισμός, όσο ευεργετικός και αν είναι, δεν παύει να είναι ένα τεχνο-νομικό όριο το οποίο θα καταστεί διαπερατό, και θα παραμείνει έτσι, εάν οι γονείς δεν αντιληφθούν την βαρύτητα και την έκταση του ρόλου τους, κάτι που απαιτεί πολύ χρόνο και αυτογνωσία ενώ προϋποθέτει μια σταθερή και ανοιχτή διαλογική σχέση με τα παιδιά τους, ρεαλιστική διάδραση με το σχολείο κι επιπλέον την διαρκή ενημέρωσή τους για την τρέχουσα επικαιρότητα. Δεν είναι εύκολο, είναι όμως ο μοναδικός υπεύθυνος τρόπος για να προετοιμάσουν τους εφήβους για την ζωή μιας και, όπως λέει ο Rudolf Dreikurs, δεν μπορούμε να τους προστατεύσουν από αυτή.

Σε αυτό, μπορούν να συμβάλλουν οι εκπαιδευτικοί: λόγω θέσης και γνώσεων, να ενημερώνουν και κατευθύνουν τους πρώτους ως προς την κατάσταση που επικρατεί με τα social media και τις επιπτώσεις τους στην ενδοσχολική ζωή, ενδεχομένως και σε κάθε παιδί ξεχωριστά. Στην σειρά, εμφανίζονται ως δύο ξεχωριστοί κόσμοι ( οι γονείς αδαείς ή υπερβολικοί, και ανίσχυροι· οι καθηγητές στα όρια της εξουθένωσης ) χωρίς εποικοδομητική επικοινωνία μεταξύ τους ενώ θα έπρεπε να υπάρχει αμφίδρομη ενημέρωση και από κοινού να έχουν κινηθεί προληπτικά και στοχευμένα ώστε να θέσουν αφενός τις κατάλληλες οδηγίες για την χρήση του διαδικτύου κι αφετέρου, το σημαντικότερο, να απαντήσουν στις έμφυτες ανάγκες, απορίες κι ανασφάλειες των παιδιών.

 

 

Ο συνδημιουργός της σειράς Stephen Graham λέει πως η σειρά, η οποία ανέδειξε επίσης την πηγαία επιθυμία να κατανοήσουμε καλύτερα τον ψυχισμό και την διάψευση που αισθάνονται τα νεαρά αγόρια, “...επιτρέπει στους γονείς, τις θείες, τους θείους, ακόμη και τους απλούς φίλους, να συμμετάσχουν στη συζήτηση”. Πράγματι. Εκείνο, ωστόσο, που δεν άκουσα να συζητείται είναι το αντίβαρο του περιορισμού ή της απαγόρευσης της χρήσης των ΜΚΔ. Το γεγονός πως τα ΜΚΔ από μέσο επικοινωνίας έχουν μετατραπεί σε μέσο διασκέδασης με το οποίο ασχολούνται με τις ώρες οι έφηβοι καταδεικνύει μια σημαντική έλλειψη, ένα μεγάλο κενό το οποίο επιβεβαιώνει η ερευνήτρια danah boyd: οι περισσότεροι έφηβοι δεν είναι εθισμένοι στα κοινωνικά δίκτυα· αν μη τι άλλο, είναι εθισμένοι μεταξύ τους, ο ένας με τον άλλον.

Το διαδίκτυο καθρεφτίζει το καλό, το κακό και το άσχημο και τα μεγεθύνει. ΄Οπως και την έλλειψη κάποιου πολιτιστικού κεφαλαίου ή συλλογικής ταυτότητας, κάτι που ισχύει για την αγγλική πόλη που εκτυλίσσεται η σειρά – από την αφήγηση του πατέρα μαθαίνουμε πως υπάρχουν αρκετές αθλητικές δραστηριότητες ενώ μόνον ένας τοπικός κινηματογράφος με, υποθέτω, main stream ταινίες. Σε αυτές τις περιπτώσεις, η ενημέρωση μέσω της σοβαρής δημοσιογραφίας (έντυπης, κατά προτίμηση) και η λογοτεχνία είναι τα βασικά υλικά δόμησης μιας στέρεης ταυτότητας. Ιδίως βιβλία όπως το Αγόρι Κορίτσι, της Hélène Druvert (μτφρ: Κατερίνα Δασκαλάκη – Καπόν, 2024) που μιλά για το πως όλα τα παιδιά, ανεξαρτήτως φύλου, έχουν τα ίδια δικαιώματα, όνειρα, επιθυμίες αλλά και ανάγκες για παιχνίδι, φροντίδα και διάλογο· όχι τα αγόρια μόνον ποδόσφαιρο και υποχρεωτική εξωστρέφεια ενώ τα κορίτσια μόνον ζωγραφική και οικιακά, όπως εμφανίζεται στην σειρά ο κόσμος των γονιών του Τζέιμι. Μυθιστορήματα, παιδικά, εφηβικά ή κλασικά έργα της παγκόσμιας πεζογραφίας, συμβάλλουν στο να αναπτυχθεί ο νους, η αυτονομία της σκέψης και το θάρρος της έκφρασης. Να εμβαθύνει η αντίληψη του κόσμου, όπως λέει ο Ε. Παπανούτσος, και του εαυτού κι έτσι να φορμαριστεί η βάση ενός υγιούς ατόμου που θα δρα ενημερωμένα, στοχαστικά και υπεύθυνα online και off.

 

Σε έναν κόσμο αφθονίας και υψηλής τεχνογνωσίας που συνεχώς εξελίσσεται, η διαδραστική τεχνολογία της επικοινωνίας φαίνεται πως έχει χάσει την ικανότητα να συνδέει τους ανθρώπους με αληθινές αφηγήσεις πολιτισμού, ζωής και μάθησης. Γι' αυτό, σε μια ηλικία όπως η εφηβεία που τα πάντα είναι μία πρόκληση, η λογοτεχνία είναι ασφαλές μέσο διαφυγής από την φυλακή του υποχρεωτικού επαρχιωτισμού, της στεγνής εκπαίδευσης, των ατελών πεπρωμένων και της κακοτυχίας, όπως λέει η Susan Sontag. Και των κινδύνων της διαδικτυακής περιαγωγής, επίσης. Η λογοτεχνία (η φιλαναγνωσία όπως και οι τέχνες γενικότερα), παρ' όλη την εσωστρέφεια που απαιτεί, είναι διαβατήριο για μια ευρύτερη ζωή, είναι ελευθερία. Και το πιο ουσιώδες για τους εφήβους: αποκαθιστά την εμπιστοσύνη στο εαυτό τους και το παρόν, τους ανθρώπους και την δημιουργικότητα.

Το κείμενο πρωτοδημοσιεύτηκε στο τεύχος 165 του έγκριτου και μαχητικού περιοδικού The Books' Journal, που κυκλοφόρησε στις 15 Ιουνίου.

 

 

 

Σημειώσεις: Το πρώτο εικαστικό είναι ένας θεατής που συμμετέχει στην εγκατάσταση της Chicaru Shiota "Counting Memories, and looking within". Η φωτογραφία είναι από το τρίτο επεισόδιο της σειράς ενώ η επόμενη εικόνα είναι από εικονογράφηση της Vartika Sharma για τον The New Yorker. Ακολουθεί ο ομότιτλος με την ανάρτηση πίνακας του Paul Klee. Το GeometryXXII (2022) του Frank Stella είναι ένα ψηφιακό τρισδιάστατο μοντέλο επαυξημένης και  εικονικής πραγματικότητας για ένα τρισδιάστατα εκτυπωμένο γλυπτό, βίντεο, ακίνητη εικόνα, με NFT (η ακριβής περιγραφή του είναι: Digital 3D model for Augmented Reality, Virtual Reality, and 3D-printed sculpture, video, still image, with NFT ). Στο τέλος, το Connected to the Universe (2022) – πίνακας μεικτής τεχνικής της Chiharu Shiota από την σειρά Signs of Life 05.